Cicim
 Kirkitli dokumalar
El dokumalarının dokumasında; atkı ipliğini ve ilmekleri sıkıştırmak amacıyla kullanılan araca “Kirkit” ve bu aracın kullanıldığı el dokumalarına da “Kirkitli Dokumalar” denilmektedir.
Tarihçesi
Dokumacılık çok eski sanatlardan biridir. İlk insanlar vücutlarını dış etkenlerden korumak için hayvan derilerini kullanmışlardı. Önce hayvan postları ve deriyle daha sonra da bitki sap ve lifleriyle dokuma yapmayı öğrenmişler. Bitki saplarıyla başlayan dokumacılık, yün ve pamuktan dokumalarla günümüze kadar gelmiştir. Elde edilen lifler uzun olmadığından dokumaya elverişli değildi. Bitkisel veya hayvansal liflerin birbirine eklenerek iplik yapılması, istenilen uzunlukta dokumalar yapma olanağı vermesi bakımından önemli bir buluş olmuştur.
 Bilinen en eski halı, M.Ö. V-III yüzyıllar arasında Orta Asya’da dokunan ve dokunduğu bölgenin adını alan Pazirik halısıdır. Kirkitli dokumaları bulan ve geliştirenler Türklerdir. Kirkitli (kilim-cicim-sumak-zili, halı) dokumalar, Türklerin Orta Asya’dan göç etmesiyle dünyaya yayılmıştır. İnsanların, konutların döşenmesinde örtü ve yaygı gereksinimlerini karşılamak amacıyla yün ipliklerini birbiri arasından bir alt bir üst geçirerek ilkönce kilim yaptıkları, sonradan da bu ipliklerin arasına kısa yün ipliklerini düğümleyerek halıyı buldukları sanılmaktadır.
Geleneksel Türk el sanatları, Anadolu'nun binlerce yıllık tarihinden gelen çeşitli uygarlıkların kültür mirasıyla, kendi öz değerlerini birleştirerek zengin bir mozaik oluşturmuştur. Dokumacılık, Anadolu'da çok eskiden beri yapıla gelen, çoğu yörede geçim kaynağı olmuş ve olmaya devam eden bir el sanatıdır. Kilim, cicim, zili, sumak ve halı dokumalar bu güne kadar, dağınık olarak Türkiye’nin hemen her yerinde dokunmuş ve dokunmaktadır. Türkiye’nin doğal koşullarının değişik ve tarih boyunca çeşitli kültürlere yuva olmasından dolayı bu dokumalar, teknikleri ve desenleri bakımından çok çeşitlidir. Ancak bölge özellikleri göstermekte ve geleneksel olarak yapıldıkları için bilhassa desen bakımından çok az değişmektedir. Bu nedenle kolaylıkla tarihsel sıralama yapılamamaktadır. Sadece renklerinden, sentetik boyaların ülkemize giriş tarihi olan 1880 ve 1890 sonrası veya öncesi olarak tarihlendirme yapılabilmektedir. Bu da her zaman geçerli olamaz.
 Çeşitleri
Düz kirkitli dokumalar; Kilim, Cicim, Zili, Sumak, Halı şeklinde sıralanmıştır. Kilim, kendi içinde dokunuş özeliklerine göre farklı gruplara ayrılır. Cicim dokuma da dokunuş özellikleri bakımından çeşitlilik göstermektedir. Sumak dokuma dört çeşitte dokunup üretilmektedir. Genellikle sumak diğer dokumalar içinde yardımcı süsleme gibi kullanılmaktadır. Düz kirkitli dokumalar, farklı dokuma teknikleriyle oluşturulmasına karşın genel olarak “kilim” adıyla bilinmektedir. Bu da yanlış bir bilgidir. Dokunuş ve kullanım özellikleri bakımından hepsinin karakteristik özellikleri farklıdır. Anadolu’da dokunan kilimler desen özelliklerine göre Türk, Yörük, Türkmen ve Afşar gibi isimlerle anılırlar. Yalnız bu kilimlerde, bir motif değişik isimler alarak hepsinde kullanılabilir. Aynı isimde olup da farklı, hiç birbirine benzemeyen birçok motiflere de rastlanmaktadır.
 Cicim Dokuma
Cicim; çözgü ve atkı iplikleri arasına renkli desen iplikleri atılarak sıkıştırma suretiyle meydana getirilen dokuma türüdür. Dokumanın yüzeyinde sonradan iğne ile yapılmış gibi kabarık desenler oluşur. Zemini oluşturan atkı ve çözgü iplikleri genellikle aynı renk ve kalınlıkta, deseni meydana getiren iplikler ise ayrı renk ve kalınlıkta olur.
Cicim Dokuma Türleri
Cicim atkı yüzlü veya bez ayağı tekniğiyle yapılır, desen ipinin atılış şekline göre iki atlamalı veya üç atlamalı olarak farklılık gösterir.
 İki Atlamalı Cicim Dokuma
Desen iplikleri iki çözgü üzerinden atlayarak ilerler. Desene göre dokumanın arkasında, yukarıya çapraz, sağa ve sola doğru devam eder. Desen iplikleri sırayı tamamladığında atkı ipliği atılır. Genellikle bez ayağı zemin üzerine serpme motifler dokunur. Sık motifli, atkı yüzlü cicim dokumalarda da aynı teknik uygulanır.
Üç Atlamalı Cicim Dokuma
Bu tür cicim dokumalarda desen iplikleri üç çözgü ipliği atlayarak ilerler. Bez ayağı veya atkı yüzlü zemin üzerine sık motifler uygulanır.
 Cicim Dokumada Desen Özellikleri
1. Cicim dokumasının deseni kareli çizilir.
2. Kareli kâğıtta her dik kare sırası bir çözgü ipliğinin, her yatay kare sırası ise bir atkı ipliğinin karşılığıdır.
3. Desenin neresinde, hangi renkte desen ipliği, kaç tane çözgü ipliğinin, üzerinden atlayıp arkaya geçecekse, o kadar kareyi, o desen ipliğinin renginde boyanır.
4. Desen ipliği sıralarının aralarında birer yatay kare sırası boş bırakılır. Bunlar, desen ipliklerini aralarında sıkıştıran atkı ipliklerinin karşılığıdır.
5. Deseni ende, dokumanızda kullanacağınız çözgü ipliği sayısı kadar kare içine sığdırmak veya yerleştirmek zorunda olduğunuzu unutmayınız.
6. Dokuma yapılınca, iplikler sıkıştırılacağı için, kareli kâğıttakine göre daha basık bir desen elde edileceğini dikkate alınız.
 Desen Araştırma
Cicim dokuma deseninin hazırlanmasından önce, hazırlanacak desenle ilgili bir ön araştırmanın yapılması gerekmektedir. Desen araştırması yapabilmek için geçmişten bu güne kullanılan cicim dokuma desenleri görülmeli, cicim dokumalarda kullanılan desenlerin biçimleri, kullanılan motiflerin özellikleri araştırılarak, desen hazırlama işleminin birinci basamağı gerçekleştirilmelidir. Cicim dokumacılığında desenler oluşturulurken atkı iplikleri ve desen iplikleri sıra takip eder. Atkı ipliği atıldıktan sonra yapılacak desene göre desen ipliği bir veya daha fazla çözgü ipliği üzerinden atlatılarak desen oluşturulur. Cicim dokumalarda dokumanın yüzeyinde meydana getirilen desenler kullanılan desen ipliğinin kalınlığına ve inceliğine, desendeki motiflerin birbirine çok yakın serpme motifler halinde oluşuna göre değişik görünüm verirler.
Yararlanılacak Kaynaklar
Bir dokumanın yöresel özelliklerini en iyi yansıtan faktörlerden biri olan cicim dokuma desenlerini araştırmada yararlanılacak kaynaklara ulaşmak, günümüzde oldukça kolaylaşmıştır. Genel olarak söyleyecek olursak yararlanılacak kaynaklar şunlardır: Daha önce yapılmış cicim dokumalar ve bunların resimleri, daha önce çalışılmış cicim dokuma desenleri, kitap, dergi, basılı kaynaklardaki cicim dokuma motif ve resimleri, internet siteleri, geometrik desenler, bitkisel karakterler.
 Motif Özellikleri
1. Geometrik desenler (kare-dikdörtgen).
2. Canlı ve cansız varlıklar (insan-hayvan-koçboynuzu-eşya).
3. Doğa (çiçek- ağaç-kuş-bulut).
4. Bitkisel karakterler (çiçek-ağaç).
5. Duygu ve düşünceleri anlatan desenler (eli belinde-elti eltiye küstü).
6. Cicim dokumalara baktığımızda genelde parlak renklerle dokunduğu dikkati çekmektedir. Cicim ince dokunmuş nakışlı kilimdir.
7. Dokumalar tek parça yapıldığı gibi ince uzun şeritler halinde birkaç parça da dokunabilir.
8. Dokuma parçalarına “kanat” veya “şak” denir.
9. Motiflerde genellikle parlak renkler kullanılır. (Kırmızı (vişne), lacivert (koyu gök), koyu sarı (kınalı sarı), siklamen (almes), mor (deli mavi), siyah (gara veya ana gara), yeşil (cevizî), çimenî yeşil, beyaz, mavi, turkuaz)
10. Motifler genellikle geometrik, duygu ve düşünceleri anlatan bitkisel karakterler taşımaktadır.
11. Dokuma kenarları genellikle ince bordürlerle çevrilir.
 Yöresellik
Düz el dokumaları dokundukları yerlere göre de isimlendirilirler. Bunun için şehir merkezlerinden başlayarak kasaba, bucak, köy ve göçebe halinde yaşayan aşiretler esas alınabilir. Antep, Siirt, Silifke, Kırşehir, Karaman, Sivas, Emirdağ, Eşme, kilim ve dokumaları ilk akla gelen dokumalardır.
Motif Anlamları
Dokumalar insanların fiziksel ve psikolojik ihtiyaçlarını karşılamak, beklentilerini yerine getirmek için dokunurdu. Dîni inançlar ve dinsel yaşam filozofik düşünceleri, insan ruhunu zenginleştirdi ve geliştirdi. Dokumalardaki motiflerin anlamları bölgelere göre farklılık gösterir. Ancak motifler dîni inançları, asaleti, gücü sembolize eder. El dokumacılığında dokumaların dili sadece dokumacının hünerini göstermekle kalmaz, ayrıca onların mesajlarını da iletir. Cicim dokumalarda çeşitli hayvan, çiçek ağaç gibi figüratif motiflerin yanı sıra soyut motifler de yer alır.
Kartal: Güç, kudret, muska, hükümet egemenliği ve eski dîni törelerden ortaya çıkan tılsımlar gibi öğeleri temsil eden kartal figürleri, halı dokumacılığında totemleri işaret eder.
Pıtrak: İnsanların giysilerine ve hayvanların tüylerine yapışan pamuksu bir bitkidir. Onun, kem bakışları savuşturmaya gücünün yettiğine inanılır. Diğer taraftan çiçeklerle dolu anlamında gelen “Pıtrak gibi” deyimi, bu motifin bolluğun bir sembolü olarak un torbaları üzerinde kullanılmasını açıklar.
Göz: Bazı insanların kötülüğe, zarara, şansızlığa ve hatta ölüme bile sebep olan güçlü bakışları olduğuna inanılır. Göz motifleri, insan gözünün kem bakışlara karşı en iyi koruyucu olduğu inancından dolayı ortaya çıkarıldı.
Çengel ve haç: Türk halılarında haçlar ve çeşitli çengel tipleri, insanları tehlikelerden koruması için sık sık kullanılır.
Bereket: Birlikte kullanılmış “eli belinde” ve “koçboynuzu” motifleri bir erkek ve bir kadını belirtir. Bereket deseni, dişiyi gösteren iki adet “eli belinde” motifi ve erkeği gösteren iki adet “koçboynuzu” motifinden oluşur. Kompozisyonun ortasındaki göz motifi, aileyi kem gözlere karşı koruması için kullanılmıştır.
Ejderha: Aslan gibi ayakları, yılan gibi kuyruğu olan ve kanatları bulunan mitolojik bir yaratıktır. Ejderha, hava ve suyun efendisidir. Ejderha ve Anka'nın uçuşunun, bereketli bahar yağmurları getirdiğine inanılır. Kocaman bir yılan olduğuna inanılan ejderha, hazinelerin ve hayat ağacı gibi sırlı nesnelerin koruyucusudur.
 Desen Hazırlama
Yüzeylerin üzerinde varlıkları, nesneleri belirli çizgilerle gösterme, tasvir etme olarak adlandırılabilir. Cicim dokuma deseni kareli kâğıda çizilir. Kareli kâğıtta her dik kare sırası çözgü ipliğinin; yatay kare sırası atkı ipliğinin karşılığıdır. Desende; hangi renk desen ipliği, kaç çözgü ipliğinin arkasından atlayıp geçecekse, o kadar kare o desen ipliğinin renginde boyanır. Her desen ipliği sıralarının aralarına bir kare yatay sıra boş bırakılır. Boş bırakılan sıralar desen ipliklerinin aralarında sıkışacak atkı iplerini gösterir. Deseni, en genişliğinde dokumada kullanılacak çözgü ipliği sayısı kadar kare içine sığdırmak gerekir. Dokumanın çok enli dokunması pek mümkün olmayabilir. Genişliği taraktaki delik ve ara sayısı belirler. Çizim ile dokuma arasında farklılıklar olabilir. İplik kalınlığı dokumada dikkate alınmalıdır.
Desen Hazırlarken Kullanılan Araç Gereçler
- Görsel basılı kaynaklar,
- Dokuma ürünler,
- Makas,
- Cetvel,
- Milimetrik kâğıt,
- Boya kalemi,
- Mukavva,
- Kalem.
Kaynak
|
