Zili Dokuma

Kirkitli dokumalar

El dokumalarının dokumasında; atkı ipliğini ve ilmekleri sıkıştırmak amacıyla kullanılan araca “kirkit” ve bu aracın kullanıldığı el dokumalarına da “kirkitli dokumalar” denilmektedir.

Tarihçe

Tarih boyunca birçok kültürün üzerinde yaşadığı Türkiye Cumhuriyeti sınırları içinde, göçebe, yarı göçebe veya yerleşik Türkmenler, Yörükler ve diğer gruplara ait boy ve oymaklar, son yıllara kadar kendine özgü geleneksel yaşamlarını ve bunun sonucu olarak geleneksel dokumacılığı devam ettirmişlerdir. Hâlâ devam ettirenler de bulunmaktadır. Özellikle aralarında boy ve oymaklar halindeki göçebe gruplar, belirli bir yere yerleşip sürekli komşular edinemediklerinden yaylalarda başka gruplarla karşılaşmak zorunda olduklarından dolayı, kendi benliklerini korumak ve dışarıya tanıtmak için çadırlarından giyimlerine, yaygılarına kadar her şeyde kendine özgü biçimleri, sembolleri büyük önem taşımıştır.

Bazı gruplar tarafından fazla dış etkiler ve kişisel eklemeler, değişiklikler yapmadan belirli desenler uzun süre dokunmaktadır. Özellikle, zili dokuma zorluğundan dolayı her türlü desenin dokunamadığı bu türlerde desenler yüzlerce yıl hemen hemen olduğu gibi kalmaktadır. Bu nedenle bu desenlere “donmuş desenler” denir. Bugün hâlâ Türkistan’da dokunmakta olan sekizgen gül desenleri XIV. ve XV. yy Türkmen, Timurlu, Cezayirli minyatürlerinde görülmekte idi. Timurlu minyatürlerinde görülen zikzak desenli yer yaygıları, bugün Türkmen zili dokuması minder, çuval ve ufak yaygılarda görülmektedir.

Zili Dokuma

Çözgü çiftlerine uyulmayarak üç üstten bir alttan, motiflerin içini ve dışını değişik renklerle tamamen doldurarak yapılan düz dokuma tekniğidir. Her desen ipliği kendi desen alanında enine olarak üç üstten bir alttan atlayarak geçirilir. Bu sıra tamamlandıktan sonra araya atkı ipliğinin kalınlığına göre bir veya birkaç atkı atarak sıkıştırılır. Desen oluşturabilmek için üç üstten bir alttan yapılan işleme her sırada çözgü ipliği kaydırılarak devam edilir.

Motif Özellikleri

Desenler genellikle doğadan, insanların çevrelerinden gördüğü eşyalardan alınmıştır. Desenleri oluşturan motifler geometrikleştirilerek veya üsluplaştırılarak işlenmiştir.  Motiflerde parlak renkler kullanılır; kırmızı (vişne), lacivert (koyu gök), koyu sarı (kınalı sarı), sıklamen (almes), mor (deli mavi), siyah (kara veya ana kara), yeşil (cevizî), çimenî yeşil, beyaz, mavi (turkuaz).  Motifler dokumanın yüzeyine yatay bloklar oluşturacak şekilde yerleştirilir. Blokları ince bordürler sınırlar. Bordür içlerine dikdörtgenlerle bölünür ve pıtrak motifi yerleştirilir. Motifler geometrik ve bitkisel karakter taşımaktadır. Karşılıklı iki uzun kenarlarda ince bordürler (su) yer alır.

Yöresellik

Zili dokumalar: İç Anadolu’da (Konya, Kayseri, Niğde, Kırşehir), Akdeniz bölgesinde (Toroslar, Adana, Gaziantep) desenler değişik renk ve malzemeyle dokunmuş olan yastık, minder, çuval ve ufak yaygılardan oluşur. Batı Anadolu’da ise (Eskişehir, Manisa, Balıkesir, Aydın, Kütahya, Çanakkale, Bergama, Antalya, Fethiye) hemen her yörede bu dokumaya yaygın olarak rastlanır. Genellikle çeyiz eşyası olarak dokunan bu örnekler, namazlık, yer sergisi ve heybeye kadar geniş bir kullanım alanına sahiptir.

Motif Anlamları

Dokumalar insanların fiziksel ve psikolojik ihtiyaçlarını karşılamak ve beklentilerini yerine getirmek için dokunurdu. Dinî inançlar ve dinsel yaşam filozofik düşünceleri, insan ruhunu zenginleştirdi ve geliştirdi. Dokumalardaki motiflerin anlamları bölgelere göre farklılık gösterir. Ancak motifler dinî inançları, asâleti, gücü sembolize eder. El dokumacılığında dokumaların dili sadece dokumacının hünerini göstermekle kalmaz, ayrıca onların mesajlarını da iletir. Dokuma tekniği elverişli olmadığından çok çeşitli desenler dokunamaz. Donmuş “arkaik desenler” denilen, Orta Asya’dan bu yana çok az değiştiği tahmin edilen bugün hâlâ Türkistan - Türkmen halılarında değişik çeşitleri görülen sekizgen ”Türkmen gülü” desenleri ve XIV. - XV. yy Timurlu minyatürlerinde zeminlerde görülen iç içe zikzak desenleri görülür. Konya, Kayseri, Niğde, Kırşehir, Toroslar, Adana, Gaziantep, yöresinde bu desenlerde değişik renk ve malzeme ile dokunmuş olan yastık, minder, çuval ve ufak yaygılar görülür. Batı Anadolu’da ise Eskişehir, Balıkesir, Aydın, Manisa, Kütahya, Çanakkale, Bergama’dan Fethiye, Antalya’ya kadar olan hemen her yörede bu dokumaya yaygın olarak rastlanır. Bazen dama taşı gibi arada boşluklar bırakılarak değişik bir görünüş elde edilebilir. Daha çok Çanakkale, Balıkesir, Bergama yöresinde atkı yüzlü zemin arasına dokunan yer yaygılarında bu türe rastlanır. Zili dokumalarda çeşitli hayvan, çiçek, ağaç gibi figüratif motiflerin yanı sıra soyut motifler de yer alır.

Zili Dokumada Desen Özellikleri

Desen: Yüzeylerin üzerinde varlıkların, nesnelerin belirli çizgilerle ifade edilmesidir. Motifler bir araya gelerek desenleri oluştururlar. Motifler ve desen çeşitli şekillerde ortaya çıkarak gelenekselleşirler. Doğal çevreden; göl, akarsu, bitkilerden; ağaç, yaprak, dal, çiçek, kozalak, çevrede görülen canlı varlıklardan; kuş türleri, yılan, kırkayak, akrep, kurbağa, kaplumbağa, koyun, köpek, inek, eşyalardan; tarak, ibrik, kirkit, sandık, boncuk, ayna, yaşadıkları çevreden; çadır, ev, direk, yol, insan vücudundan; el, baş gibi varlık ve nesnelere dokuma tekniklerine uygulayıp motifler haline getirirler. Gözle görülen nesneler yanında, soyut kavramları da sembolize eden desen ve motifler kullanırlar. Örneğin, çeşitli yazarlar tarafından evrenin kapısı, Allâh’a ulaşılan kapı, yol, kıbleyi gösteren işaret olarak yorumlanan ve çoğunlukla dikey sivri uçlu şekilde biten dikdörtgenlerden meydana gelen mihraplar bu sembolizme örnek gösterilebilir.

Desen Hazırlarken Kullanılan Araç Gereçler 

Görsel ve basılı kaynaklar,

Dokuma örnekleri,

Makas,

Cetvel,

Kareli kâğıt,

Boya kalemi,

Mukavva,

Yumuşak kalemdir

Desen Araştırma

Zili dokuma deseninin hazırlanmasından önce, hazırlanacak desenle ilgili bir ön araştırmanın yapılması gereklidir. Desen araştırması yapabilmek için geçmişten bu güne kullanılan zili dokuma desenleri görülmeli, zili dokumalarda kullanılan desenlerin biçimleri, kullanılan motiflerin özellikleri araştırılarak, desen hazırlama işleminin birinci basamağını gerçekleştirilmelidir.

Yararlanılacak Kaynaklar

Bir zili dokumanın yöresel özelliklerini en iyi yansıtan faktörlerden biri olan zili desenlerini araştırmada yararlanılacak kaynaklara ulaşmak, günümüzde oldukça kolaylaşmıştır. Genel olarak yararlanılacak kaynaklar şunlardır:  Daha önce yapılmış zili dokumalar ve bunların resimleri, daha önce çalışılmış zili dokuma desenleri, kitap, dergi, basılı kaynaklardaki zili dokuma motif ve resimleri,  internet siteleridir.

Desen Çiziminde Dikkat Edilecek Noktalar 

Zili dokuma deseni kareli kâğıda çizilir. Kareli kâğıtta her dik kare sırası çözgü ipliğinin, yatay kare sırası atkı ipliğinin karşılığıdır.  Desende; hangi renk desen ipliği, kaç çözgü ipliğinin arkasından atlayıp geçecekse, o kadar kare o desen ipliğinin renginde boyanır.  Her desen ipliği sıralarının aralarına bir kare yatay sıra boş bırakılır. Desen iplikleri aralarında sıkıştıran atkı iplerinin karşılığıdır. Deseni en genişliğinde dokumada kullanılacak çözgü ipliği sayısı kadar kare içine sığdırmak gerekir.  Çizim ile dokuma arasında farklılıklar olabilir. İplik kalınlığı dokumada dikkate alınmalıdır.

Desen Hazırlama Aşamaları 

Dokunulması düşünülen zili dokumanın öncelikle boyutları belirlenir. Daha sonra zili dokumadaki düğüm sayıları hesaplanarak her düğümün bir kareye geleceği gerçeğini unutmadan, boyutlara uygun kareli kâğıt hazırlanır. Desen kurşun kalemle kareli kâğıda çizilir. Kurşun kalemle taslak çalışması yaparak, kareli kâğıtta yerleri belirlenmiş desen, hazırlanacak zili dokumada uygulanacak renklerle boyanır. Zili dokumanın fonuna uygun renkte tamamı boyanarak desen çalışması tamamlanır. 

Zili Dokumaya Hazırlık

Kirkitli Dokumada Kullanılan Zili (Sili) Çeşitleri

Zili, dokuma özelliğine göre beşe ayrılır:  Düz zili, Çapraz zili, Seyrek zili, Damalı zili ve Konturlu zili.

Düz Zili Desenlerin İçi

2–1, 3–1, 5–1, atlamalarla doldurulurken başta kalan tek çözgüler ve atlamalar ile yaygının yüzünde dikey çizgili-fitilli bir görünüm meydana gelir. Antalya ve çevresinde bu dokuma türüne “fitilli” denildiği söylenmektedir. Özellikle yan yana sekizgenlerde (Türkmen gülü) meydana gelen minder ve yaygılar Anadolu’nun Türkmen yerleşmesi bölgelerinde özellikle Adana, Gaziantep, Kayseri, Niğde, Konya, Toroslar ve Batı Anadolu’da görülebilir.

Çapraz Zili

Her sırada birer, çözgüyü boşta bırakarak öne geçirilen desen iplikleri, üst sırada birer çözgü yan tarafa kayarak atlatılır, böylece boşta kalan çözgüler ve üste çıkan desen iplikleri çapraz çizgiler oluşturur. Desene göre, düz çapraz, zemin boyunca büyük V’ler oluşturacak şekilde karşılıklı çapraz veya ortada eşkenar dörtgen meydana getirecek şekilde içe dört yönde çapraz fitilli olarak dokunabilirler.

Seyrek Zili

Düz bez dokuması zemin üzerine kesik kesik birbirleriyle bağlantısız, serpilmiş 3–1,5–1, atlamalı düz zili dokuması tekniğinde ufak motiflerden meydana gelir. Antalya Silifke arası Toroslar’daki Türkmenler tarafından siyah keçi kılı çözgü – atkı üzerine dokunduğu zaman yoz olarak adlandırılır.

Damalı Zili

Dama taşı gibi 2–1, 3–1, atlamalarla bütün motif içleri doldurulur. Daha çok diğer tekniklerle bir arada kullanılır. Bazen çapraz çizgilerin kesişmesinden meydana gelen damalar motif zeminlerini doldururlar. Bazen “konturlu zili” “zili-verne” tekniği ile meydana gelen motiflerin içini doldurmak için bu teknikte damalı zeminler dokunur.

Konturlu Zili

İki ve üçlü atlamalarla kontur halinde desenlerin meydana getirdiği zili türü, atkı yüzlü veya bez dokuma geniş zeminler üzerinde cicim gibi konturlardan meydana gelen desenlerden oluşur. Konturlar halindeki desenlerin meydana gelmesi için her sırada normal atkılar atıldıktan sonra arkadan öne geçirilen renkli desen ipliği 2- 3 çözgü öne geçtikten sonra, bir üst sıradan geriye dönerek tekrar öne geçirilip, geriye doğru 2- 3 çözgü atlatılır. Bu arada üst sıraya geçen desen ipliği tutulur, dönüşte tekrar dikey olarak üst sıradan geriye döndürülür. Bu teknikle ancak dikey ve çapraz çizgiler dokunabilir, enine çizgiler ise, sumak tekniğiyle sarılır. Konturlarla çevrilen desenlerin içi ise sumak damalı zili veya uzun atlamalarla doldurulur.

Zili Dokuma 

Dokuma için çözgü ve atkı ipi hazırlayınız. Dokumaya uygun tezgâhınızı hazırlayınız. Tezgâh üzerine çözgü ipliklerini geçiriniz. Dokumaya hazır hale getiriniz.

Zincir Halkası (Çiti) Yapma

Her ilmenin arasından yapılmakta olan, zincir yapılan yerin sol tarafından sol elle tutularak açılır. Sol elden birer ilmek bırakılarak sağ el baş ve işaret parmağı ile arkadan geçmekte olan argaç alınıp zincir halkasından geçirilerek çekilip sağlamlaştırılır (aynı işlem bütün ilmekler bitene kadar tekrarlanılır.).

Zincir halka ile çiti örme aynı işlevi yapar. Yöresel olarak değişik adlar verilebilir. En yaygın kullanılan isim “çiti örme” veya “zincir halka yapmak”tır. Zincir örme atkı iplerinin çözülmemesi ve başlangıç dokumasının net, düzgün durması için gereklidir.  Sol el işaret parmağına iplik dolanır. İpin ucu işaret parmağı ve başparmak arasında tutulur ve içten dışa doğru çevrilerek halka yapılır.  Halkanın içinden sağ el işaret parmağı yardımı ile aradaki iplik içerden çekilerek zincir halkası oluşturulur.  İşlem tekrar edilerek dokumanın eni kadar zincir örme yapılır.

Bez Ayağı Dokuma Yapma

Dokuma örgülerinin en basitidir. En eski, en çok kullanılan, sağlam ve küçük raporlu bir dokuma örgüsüdür. Atkı ve çözgü iplikleri birbirinin bir altından bir üstünden geçerek dokuyu meydana getirir. Desen yatay iplerle elde ediliyorsa “atkı yüzlü”; dikey (çözgü) iplerle elde edilirse “çözgü yüzlü” dokuma adını alır.

Zili Dokuma Tekniği 

Desen ipliklerinin (atkı), çözgülerin arasından geçmesi kolay olacak şekilde küçük ve yassı yumaklar yapılır.  Dokumanın arkasında büyük desen ipliği birikimleri olmaması için desendeki renk gruplarına göre ayrı ayrı yumaklar kullanılır. Zili deseni çözgülerin arkasına yerleştirilir. Tekniğe uygun zili dokuma yapılır. Atkı iplikleri desendeki renklerine göre dokunur. Kirkitle sıkıştırılır.

Zili Dokuma Yaparken Dikkat Edilecek Noktalar 

Dokuma yapılınca, kareli kâğıttaki desenden daha basık bir desen ortaya çıkar. Desen iplikleri küçük melik, yumak, kelebek yaparak kullanılır. Dokumanın arkasında büyük desen iplikleri birikmemelidir. Her renk için ayrı ayrı yumak kullanılmalıdır. Aynı renk grupları yukarı doğru çekilerek, yürütülerek dokuma yapılmalıdır. Büyük geçişler yapılmamalıdır. Çözgü ipliklerinin daralmamasına dikkat edilmelidir. Dokumada daralma olmasın diye sağdan-soldan bir iple gerdirilerek tezgâha bağlanmalıdır.  Dokuma bitince 5–10 sıra bez ayağı dokuma yapılmalıdır. Zincir halkası örülmelidir. Saçak payı hesaplanarak dokuma tamamlanmalıdır.

Dokumayı Tezgâhtan Çıkarma

Dokumaya başlarken olduğu gibi bitiminde de, çözgüde kullanılan iplikleri 5–10 sıra atkı atarak dokuma (bez ayağı) bitirilir. Bir sıra zincir halkası (çiti) yapılır.  Dokumayı tezgâhtan çıkartmadan önce varsa hataları tespit edilir. Giderilmesi mümkün olan hatalar düzeltilir. Leventler gevşetilir. Dokuma serbest bırakılır. Ön ve arka ucundan saçak payı bırakılarak çözgüler kesilir. Yavaş ve dikkatli davranarak çözgüler leventlerden boşaltılır. Arkadaki atkı ipi uçları düğüm atılır, kesilir ve yok edilir. Kenar düzgünlüğü kontrol edilir. Saçak bağlama şekilleri uygulanır.

Saçak Bağlama

Saçak: Dokuma kenarlarından taşan çözgü iplerinin düğümlenmesi veya bağlanması ile elde edilir. Çözgü ipleri, saçak payı hesaplanarak, alttan ve üstten kesilir. Dokuma tezgâhtan çıkarılır. Aradaki atkı ipliği uçları düğümlenerek kesip temizlenir. Saçak kullanılacak dokuma cinsine göre yün, pamuk, ipek gibi dokumada kullanılan ipliklerle hazırlanır. Genellikle dokumanın tezgâhtan çıktıktan sonra kalan çözgü ipi uçlarından örülerek, bağlanarak veya bükülerek yapılır. Saçaklar Kastamonu düğümü, makrome düğümü ile bağlanıp zenginleştirilir. Yerine göre düğümler arasına göz boncuğu yerleştirilerek değişik bir gürünüm kazandırılır.

Saçak Yaparken Dikkat Edilecek Noktalar 

Dokuma tezgâhtan çıkarıldıktan sonra istenilen saçak boyu tespit edilir. Fazlalıklar makasla düzeltilir. Saçak ipleri eşit sayıda gruplanır. İstenilen kalınlıkta iplik grupları bağlanır veya örülür. Dokuma ile uyumlu ölçüde saçak bağlama veya örme işlemine devam edilir. İsteğe göre bağlama sırasında veya sonrasında hazır gereçlerle veya boncuklarla süslemeye ilaveler yapılabilir. Saçak uçlarının bozuk yerleri makasla kesilerek düzeltilir. Dokuma süslenmiş ve temizlenmiş olur.

Kaynak

http://megep.meb.gov.tr