Kukla

Geçmişten günümüze çocukların vazgeçemediği ilgi alanlarından bir tanesini de kuklalar oluşturmaktadır. Kuklalar üzerinde yapılan incelemeler kuklaların yalnız çocukları eğlendiren basit bir eğlence aracı olmadığını, eğlendirirken eğittiğini, yetişkinlerin de kuklalara ilgi duyduklarını, toplulukların duygu ve düşüncelerini dile getirdiği ve çağın sanat anlayışını, kültürel yapısını yansıttığını göstermektedir.

Kukla; kumaştan, alçıdan, tahtadan, kaşıktan, kâğıttan, kartondan vb. malzemelerden yapılmış, el, çubuk veya iplerle hareketleri kontrol edilebilen figürlerdir. Bu figürlerle yapılan gösterilere ise “kukla oyunu” adı verilir. Kuklalar tarihin çok eski zamanlarından beri dünyanın pek çok yerinde kullanılmıştır. Yazılı kaynaklar M.Ö. II. yüzyılda Mısır’da ipli kuklaların kullanıldığını belirtmektedir. “Kukla” sözcüğünün kökenine bakıldığı zaman araştırmacılar bu kelimenin Yunanistan’da “Doll” Japonca’da “Kugutsu” olarak kullanıldığını saptamışlardır. Ayrıca bu kelimenin kökeninin Çingenelerden gelmiş olabileceği, bu kelimeyi Orta Asya ve Türkiye’ye daha sonra da Balkanlara tanıtmış olabileceği görüşü de bulunmaktadır. Kukla, Orta Asya kültürünün bir kalıntısıdır. Türkler, gölge oyunu ve Karagöz’ü XVI. yüzyılda tanımışlarken, kukla çok eskiden beri bilinmektedir. Orta Asya’da Türkler kuklaları hem sihirli amaçlar hem de eğlence için kullanmışlardır. Orta Asya şamanları ölüm törenlerinde ölünün ruhuna yardım etmek amacıyla taştan veya tahtadan yapılmış “kukurcak” denilen kuklalar kullanıyorlardı. Günümüzde de Anadolu’nun bazı kırsal kesimlerinde kuklalar hâlen büyü unsuru olarak kullanılmaktadır. En yaygın uygulama alanı ise yağmur yağmasını sağlamak için kullanılandır. Yağmur kuklası bir kadını temsil etmekte ve adına “gelin” denilmektedir. Bu isim bölgeden bölgeye değişmekte ve “çaput adam”, “kepçe kadın”, “çömçe gelin”, “kepçecik”, “su gelini”, “kodu gelin” gibi değişik isimler de verilmektedir. Genel olarak bir çocuk, kuklayı köyün çevresinde dolaştırmakta ve insanlar evlerinin çatılarından bu kuklanın üzerine su serpmektedirler. Kukla kendi evlerine geldikçe kendilerine özgü şarkılar ve türküler söyleyerek çocuğa çeşitli yiyecekler verilmektedir.

Günümüzde bilinen türde ipli kuklalar (marionette) XVI. yüzyılda geliştirilmiştir. XVIII. yüzyıl ortalarına kadar marionette kuklalar ve marionette tiyatrolar çok popüler olmuştur. XVII. yüzyılda el kuklaları ön plana çıkmıştır. XIX. yüzyılda Avrupa ve ABD’de kuklalara ilgi artmıştır. XX. yüzyıla gelindiğinde kukla yapmanın ve kukla oynatmanın sanatsal yönüne ağırlık verilmiştir. Bu kadar eski tarihe sahip olan kuklalar günümüzde çok çeşitli amaçlarda da kullanılmaktadır. Bunlardan biri de kuklalarla aile planlaması eğitimi verilmesidir. Bu eğitimde kukla sanatçısı Bil Baird “Karagöz” karakterini kullanarak Türk aile yapısına uygun bir aile planlaması oyunu geliştirmiştir. Tarihi kaynaklara göre Türk-Osmanlı cemiyeti içinde XVI. yüzyıldan itibaren gelişen yerli gölge oyunu “Karagöz” adı ile yaygınlaşmıştır. Karagöz oyununun belli başlı iki kahramanı vardır. Bunlar Hacivat ve Karagöz’dür. Bu iki kahraman halkın gönlünde öyle yerleşmişlerdir ki, halk onları gerçekten yaşamış kişiler olarak görmek istemiştir. Bu konuda pek çok söylenti olmuştur. Bunlardan bir tanesi Sultan Orhan zamanında Hacivat’ın duvarcı, Karagöz’ün demirci olduğu; Bursa’da bir camide çalıştıkları, söyleşmeleriyle öteki işçileri oyaladıkları, bu yüzden cami yapımının gecikmesi üzerine Sultan’ın onları ölümle cezalandırdığı yolundadır. Karagöz’ün yuvarlak yüzü dardır. Gözleri büyük, göz bebekleri iri ve siyahtır. Atılgan ve cesur ifadesinden dolayı “Karagöz” denilmiştir. Kısa ve kalkık burnu, yuvarlak, kalın kıvırcık bir sakalı vardır. Kafası keldir. Başını hızla hareket ettirdiği zaman başındaki sarık arkaya doğru giderek kel kafası ortaya çıkar.

Karagöz her zaman halk diliyle konuştuğu halde Hacivat nesirlerle süslenmiş akıcı bir konuşma sergiler. Yüzeysel bir bilgindir, bazı ünlü şiirleri ezbere okur, soylu kişilerin görgü kurallarını bilir. Kendisi okumuştur, Karagöz’ü cahillikle suçlar. Karagöz ise hazır cevaptır. Belirgin bir işi yoktur. Kendisine ve ailesine iyi bir yaşam sağlamak için sürekli mücadele içindedir, fakat bunu bir türlü başaramaz. Kolay kandırılmasına rağmen Hacivat’ı ve diğer kişileri aldatabilir. Hacivat’ın kısa, yukarı doğru kalkık bir sakalı vardır. Her zaman mantıklı düşünür, durumları kabullenmeye hazırdır, üst sınıfın ahlâki prensiplerine bağlıdır ve kendisini bu prensiplere kolaylıkla uydurabilir. Karagöz -Hacivat oyunları geçmişte halkın en beğendiği eğlence türlerinden birisi olmuştur. Zamanında hızlı bir gelişme göstererek yalnız Türkiye’de değil Türkiye dışında da birçok İslâm ülkesinde, ayrıca Balkanlarda da yaygın bir eğlence türünü oluşturmuştur.

Yakın geçmişte Ragıp Tuğtekin, Hayâlî Memduh, Hayâlî Küçük Ali, Kâtip Salih, Safvet Efendi, Arap Cemil, Behiç Efendi, Serçe Mehmet Efendi, Mustafa Hücran, Hayâlî Torun Çelebi gibi usta sanatçılar yetişmiştir. Bugün sayıları çok az kalan Karagöz sanatçılarından bazıları şunlardır: Tacettin Diker, Ünver Oral, Orhan Kurt, İhsan Dizdar, Metin Özlen, Mustafa Mutlu, M.Hazım Kısakürek, R.Şinasi Çelikkol, Cengiz Özek, İbrahim Pirinç, Nejat Öznaçar, Duygu Tansı, Haluk Yüce, Hadi Poyrazoğlu, Talat Dumanlı, Nevzat Açıkgöz, Tuncay Tanboğa, Salim Başeğmez, Osman Çiçekoğlu, Mehmet Baycan, İsmail Ökke, Alpay Ekler.

Kuklanın Çocukların Gelişimlerine Olan Etkisi

Kuklalar dünyanın hemen hemen her bölgesinde değişik teknik ve yöntemlerle kullanılmaktadır. Günümüzde özellikle okul öncesi eğitimde pek çok farklı amaçla ve yaygın bir şekilde kullanılmaktadır. Her okul öncesi eğitim kurumunda bir kukla sahnesi ve bir kukla köşesi bulunmalıdır. Okul öncesi eğitimde özenle hazırlanmış kuklalardan çocuklar günün her saatinde yararlanabilirler. Günlük program içinde yer alan serbest zaman etkinlikleri, ana dili çalışmaları, yemekten sonra, uykuya geçiş zamanında ve uyku sonrası gibi belirli sürelerde çocuklar özgürce kukla oynatabilmelidir. Okul öncesi eğitim kurumlarında kuklalar öğretmen tarafından temin edilip kullanılabileceği gibi uygun eğitim ortamları düzenlenerek çocuklarla birlikte de hazırlanabilir.

Kuklalar Çocukların Yaratıcılıklarını Geliştirir

Kuklalarla oyun, çocukların hayal gücünü, yeteneklerini ve yaratıcı düşünmeyi geliştirir. Çocuklara sunulan farklı kukla karakterleri onların hayal dünyalarının kapılarını aralamaya yardım eder. Okul öncesi eğitimde öğretmen uygun ortamlar hazırlayarak çocukların kendi kuklalarını yapmalarını sağlayabilir. Bu tür bir çalışma çocukların yaratıcılıklarını ortaya koymalarına ve özgün ürünler oluşturmalarına yardım eder.

Kuklalar Çocukların Dil Gelişimlerini Destekler

Çocuklar kuklaları oynatırken dili etkin bir biçimde kullanmaktadır. Öğretmen çocuklara kuklalarla öykü anlatırken çocuklar yeni kelimeler öğrenir ve öğrendiği bu kelimelerin hangi durumlarda kullanıldığına ilişkin düşünceleri gelişir. Düzgün cümleler kurma, espri yapma, düşüncelerini çekinmeden açığa vurma kuklalarla oyun sırasında desteklenmektedir. Kuklalar ile yapılan etkinlikler çocuğun dili akıcı, anlaşılır bir şekilde kullanma ve konuşmalarında Türkçe dil kurallarını kullanma, kendini rahat bir şekilde ifade etme gibi dil gelişim alanında hızlı bir ilerlemenin görülmesine katkı sağlayacaktır.

Kuklalar Çocukların Sosyal ve Duygusal Gelişimlerini Destekler

Kuklalar çocukları eğlendirir, neşelendirir, hoş vakit geçirmelerini sağlarken zaman zaman duygulandırır ve düşündürür. Çocuğu psikolojik ve sosyal baskılardan kurtararak duygu ve düşüncelerini ifade etme fırsatı verir. Çocuğu tanımada yetişkine yardımcı olması bakımından bir tanıma tekniği olarak da kullanılmaktadır. Çocuk kukla oynatırken kendisini kızdıran durumu kukla karakterinin ağzından daha kolay anlatabilir. Mutluluk, üzüntü, korku, şaşırma ve kızgınlık gibi duygular ile bu duygularda oluşan yüz ifadeleri arasında ilişki kurarlar.

Kuklalar aynı zamanda çocuğun grupla birlikte çalışma, dinleme, diğer kişilerle ilişki kurma, paylaşma, sorumluluk alma gibi sosyal ilişkilerini geliştirir. Çocuklar kukla karakterini oynatırken kendini o karakterin kimliğine sokarak onun gibi düşünüp hissetmeye çalışacaktır.

Kukla Çeşitleri

Kuklalar çok değişik malzemelerden yapılabileceği gibi değişik şekillerde de oynatılabilir. Kukla çeşitlerini aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür.

El Kuklası

El kuklaları okul öncesi eğitim kurumlarında en çok kullanılan kukla çeşitlerindendir. Kumaştan kukla çalışabilmek için karaktere göre kumaş seçimi önem kazanır. Kuklanın yüzünü hazırlamak için açık renk (beyaz, krem veya tozpembe) yıkanabilen kumaşlar tercih edilmeli, hayvan başları için tüylü kumaşlar seçilmelidir.

Çalışılacak karaktere göre kalıp hazırlanır ve kumaş alınır. Evdeki artık kumaşlar da kukla hazırlamak için kullanılabilir. Öncelikle baş kalıbını kumaş üzerine yerleştirin ve dikiş payı bırakarak iki adet kesin. Karakterin yüz hatlarını çizin ve belirgin hâle getirmek için nakış tekniklerini kullanarak yüzü işleyin. Gözleri düğme, boncuk ya da hazır gözlerden kullanabilirsiniz. Ancak bunları kumaşa yapıştırmak çocuk için tehlikeli bir durum oluşturabilir. Kukla üzerinde bu çeşit malzemeler sağlam bir iplikle birkaç kez dikilerek kullanılmalıdır. Başın üstüne saç, kulak gibi kısımları kumaşı çevirmeden önce iki parça arasına yerleştirerek tutturun ve dikin.

Vücudu oluşturmak için elbise kalıbını da baş kalıbı gibi dikiş payı bırakarak kesin. Bu kalıp üzerine kukla karakterinin özelliğine göre papyon, önlük hazırlayabileceğiniz gibi fisto, dantel, tüyler ile süsleyebilirsiniz. Hazırladığınız gövde ve baş bölgelerini arka yüzünü çevirerek birleştirin. Dikiş izlerini gizlemek için papyon, kurdele, atkı gibi aksesuarlarla kamufle edin. Kuklanın daha dolgun durması için el, bacak ve ayak kısımlarını elyaf veya pamuk ile doldurabilirsiniz.

Kumaş dışında çeşitli malzemeler kullanılarak da el kuklası için baş hazırlanabilir.  Bir parça gazete kâğıdı yumruk haline getirilir, üzeri beyaz kâğıtla yüzü düzgün olacak şekilde sarılır ve arkadan yapıştırılır. Kuklanın boyun kısmı için kartondan yapılmış rulo başa monte edilir. Kuklanın başına büyük gözler, ağız, burun vb. yüz hatları çizilir. Yün veya pamuk parçasından saçlar ilave edilerek baş tamamlanır.  El kuklasının başı beyaz veya pembe tuvalet kâğıdı kullanılarak hazırlanabilir. Bunun için ampul veya plastik bebek başı kalıp olarak kullanılabilir. Kalıbın üzeri sıvı yağ ile yağlanır. Üzerine bir kat tuvalet kâğıdı bir kat formika zamkı (beyaz tutkal) sürülür. Kalıbın üzeri yaklaşık yarım parmak kadar bu şekilde hazırlandıktan sonra kuruması için birkaç gün bekletilir. Hafif nemli iken tepeden başlayarak aşağıya kadar maket bıçağı ile kesilir ve hafifçe çekerek içindeki kalıp çıkartılır.

Kalıbın şekli bozulmuş ise kesilen bölüme birkaç kat kâğıt, tutkal yapıştırma işi uygulanarak açılan kesik kapatılır. Kuruyan kalıbın üzeri ten rengi astar ile boyanır yüz hatları boyanarak istenilen karakter oluşturulur. Yüze uygulanan boya renksiz vernikle verniklenerek dayanıklı hâle getirilir. Kukla karakteri dikkate alınarak artık kumaşlardan kukla elbisesi hazırlanır.

El kuklası başı görüldüğü gibi pek çok malzemeden hazırlanabilir. Önemli olan elin girebileceği büyüklükte olması, baş ve orta parmaklara geçirilebilecek parmakların bulunmasıdır

Çorap ve Ağzı Hareketli El Kuklası

Hazırlayacağınız kukla figürünü belirledikten sonra uzun ve tek renk çorapları tercih edin. Kuklanın ağız kısmı için parmak ve topuk kısmı arasındaki mesafeyi kullanın. Ağız iç kısmına pembe, kırmızı renklerde kumaş parçaları ekleyebilirsiniz. Ağzı hareketli kuklaları kumaştan dikerek ya da yünden örerek değişik aksesuarlarla süsleyerek birçok farklı ağzı hareketli kukla hazırlayabilirsiniz.

İpli Kukla (Marionette)

İpli kukla en çok hareket etme özelliğine sahip olan kukladır. İpli kuklada en önemli bölüm, hareket ettirilecek organların ip ile bağlantısının doğru kurulmasıdır. Yeterli uzunlukta ip takılması, hareketin istenen yönde sağlanabilmesi için çıta uzunluklarının iyi hesaplanması ipli kukla yapımının temelini oluşturur.

İpli kukla hazırlamak için önce el kuklasında anlatılan baş şekillerinden biri hazırlanır. Vücut eklem yerleri (boyun, bel, kol, dirsek, bilek, bacak, diz vb.) gevşek olacak şekilde bezden bir vücut hazırlanabilir. Eklem yerleri biritler ile tutturulur. Vücudun üzerine karaktere uygun giysiler giydirilir. İpli kuklanın hareket etmesini sağlayan iplerdir. Genellikle balıkçıların kullandığı misina bu iş için uygundur. Hem sağlam, hem ince hem de renksiz ve dikkati çekmediği için kullanılır. Misina yerine sağlam, ince beyaz renkte ipler de kullanılabilir.

Önce çıtalar çapraz (x) veya artı (+) şeklinde birbirine çakılarak kontrol çubuğu oluşturulur. İpli kuklanın ayaklarına, dizlerine, el bileklerine, kollarına, başına, sırtına misina veya ip bağlanır. Baştan itibaren en az 30 cm yüksekte olacak şekilde önceden hazırlanan kontrol çubuğuna bağlanır. Bütün bağlantılar bittikten sonra kontrol çubuğu tutulur ve kuklanın hiç hareket etmeden ayakta rahatça durabilecek durumda olup olmadığı kontrol edilir.

İpli kukla oynatmak oldukça deneyim gerektirir. Bu yüzden öyküyü veya konuşmaları anlatan başka birileri olabileceği gibi öyküyü teypten de vererek hareket sağlanabilir.

Parmak Kukla

Hazırlayacağınız figüre karar verdikten sonra uygun artık materyalleri seçin. Kalıbı çıkararak kumaşa iğneleyin ve dikiş payı bırakarak iki parça kesin. Alt bölümü parmak gireceği için açık bırakarak diğer bölümleri dikin. Yüz kısmını figüre uygun renkli ipler, boncuklar, deri parçaları, düğmeler vb. artık malzemelerle oluşturun. Artık iplerden yararlanılarak tığ ile sık iğne tekniği ile örülerek parmak kuklalar da hazırlanabilir. Aynı anda birden fazla kukla parmaklara geçirilebilir. Elde veya sahnede oynatılabilir.

Yüzük Kukla

Yapılışı çok kolay olan bu kuklalar parmağa yüzük gibi geçirilerek oynatılır. Yüzük kuklası için bir karakter belirlenir, kartona çizilir ve etrafı kesilir. Üzeri boyalar ve artık malzemelerle süslenir. Arkasına parmağa tam gelecek şekilde kartondan hazırlanan bir yüzük yapıştırılır. Aynı elde birkaç yüzük kukla bulundurularak da hikâye anlatılabilir. Çeşitli artık materyaller kullanılarak değişik yüzük kuklaları oluşturulabilir.

Çomak Kukla

Çomak kuklasını büyükler yapabileceği gibi anaokulu çocukları da yapabilirler. İstenilen karakter karton üzerine çizilir, boyanır ve etrafından kesilir. Kumaşlar, pullar, simlerle figürler süslenebilir. Figürlerin arkalarına uzun çubuklar (pipet, bayrak, balon, elma şekeri çıtası vb.) tutkal veya şeffaf bant yardımıyla yapıştırılır, oynatmaya hazır hale getirilir.

Tahta Kaşık Kukla

Tahta yemek kaşıkları boyanarak ve artık malzemeler kullanılarak kukla haline dönüştürülebilir. Gövde kısmı için istenirse giysiler hazırlanarak zenginleştirilebilir. İstenirse tahta kaşık yerine spatula da kullanılarak kukla hazırlanabilir. Spatula veya tahta kaşığın sapından el ile tutulacak kadar bir bölümü bırakılmalıdır.

Gölge Kukla

Karton veya ince mukavva üzerine beyaz kâğıt yapıştırdıktan sonra istenilen bir karakter çizilir ve boyanır. Belirgin yerlerinden maket bıçağı ile ince boşluklar oluşturulur. Figürün arkasına ince bir çıta yapıştırılır. Gölge kuklası sahnesi aydınger kâğıdıyla kaplanır. Arkadan fener ya da mum ile ışık verilir. Karakter sahneye yaklaştırılıp uzaklaştırılarak oyuna derinlik katılır.

Eldiven Kukla

Hazırlayacağınız eldiven kukla figürüne karar vererek uygun artık materyalleri seçin. Eldiven üzerine yerleştirilecek figürü oluşturun ve eldiven üzerine dikin. Eldiven kukla için yıpranan eldivenler kullanılabilir. Üstleri artık materyallerle süslenerek eldiven kukla oluşturulabilir.

El ve Avuç İçi Kukla

Kendi eliniz veya çocuğun elini makyaj malzemeleri (ruj, göz kalemi, allık vb.) kullanarak avuç içi kukla haline dönüştürebilirsiniz. Elinizi yumruk yapıp üstüne makyaj malzemeleri kullanarak istediğiniz yüz şeklini çizebilirsiniz. Başına örtü, şapka takarak veya artık malzemelerle süsler hazırlayarak kuklanızı zenginleştirebilirsiniz. Bu işlemleri avuç içine uygulayarak da avuç içi kuklasını oluşturabilirsiniz.

Yürüyen Parmak Kukla

Kartondan veya mukavvadan kalıbınızı oluşturunuz. İşaret ve orta parmağın içinden geçmesi ve kuklanın hareket etmesini sağlamak için parmak geçecek şekilde delikler açınız. İşaret ve orta parmağınızı deliklerden geçirerek kuklayı yürütebilir ve hareket ettirebilirsiniz.

Eklemleri Hareket Eden Kukla

Hazırlayacağınız figürü belirledikten sonra kuklanızı tahtadan, mukavvadan veya kartondan mı yapacağınıza karar veriniz. Figürün hareket etmesini istediğiniz bölümlerini (kollar, bacaklar gibi) belirleyiniz. Bu bölümlerin boyutlarını 2-3 cm daha uzun düşünerek çiziniz. Tahtadan hazırlayacaksanız tahtaya çizdiğiniz parçaları kıl testere ile kesiniz ve zımparalayınız. En az bir kat astar boyası sürerek boyama işlemine başlayınız. Hareketli parçaları gövdenin en az 2-3 cm kadar içe doğru yerleştiriniz. Gövdenin altına yerleştirdiğiniz ve hareket etmesini istediğiniz parçaların her birine; bir gövdeye tutturma bir de ip bağlanarak hareketi sağlayacak iki delik açınız. Deldiğiniz parçaları birbiriyle tutturunuz. Baş kısmına da ipi geçirip bağladıktan sonra kuklanızı oynatabilirsiniz.

Kaynak

http://hbogm.meb.gov.tr