Körükçülük

Körük, ateşi canlandırmak için kullanılan açılıp kapandıkça içindeki havayı üfleyip ahşap ve deriden yapılan bir araçtır. Körük ateşe dayanıklı çatlamayan ağaçtan ve yumuşak deri kullanılarak üretilir. Ortasında iki veya üç deliği bulunan, az hareket eden taban tahtası körüğün alt kısmını oluşturur. Bu tahtanın uç kısmında havanın basınçla çıktığı ortası delik sarı madenden dökülmüş bir parça bulunur. Ortadaki deliklerin üzerinde emişte kalkan, basınçta havayı tutan deri parçası bulunur. Üst tahta, alt tahtaya göre daha küçük hareket eder. Bunda delik yoktur. İki tahtayı birbirine körüğü oluşturan yumuşak deri kaplama bağlar. Kenarlarından çivilenir. Derinin içeriye doğru çökmemesini ve körüğün oluşumunu sağlayan söğüt ağacından çubuklar deri ve tahta oluşumunu sağlayan söğüt ağacından çubuklar deri ve tahta arasına konulur. Bu parçalar körükle beraber hareket eder. Demirci körüklerinin iki kanatlısı olduğu gibi tek kanatlısı da vardır. Evlerde kullanılan körükler küçük olanlardır. Körükçülük, yemeklerin mangal kömüründe ve odun ateşinde pişirildiği zamanlarda en gözde mesleklerden biriydi. Günümüzde ise tamamen kaybolmuştur.

“Bükülgen malzemeden yapılmış kapalı bir hacimden oluşan ve emerek havayla dolması için genişletildikten sonra sıkılaştırılarak boşaltılan böylece de bir lüleyle yönlendirilmiş hava huzmesi oluşturan aygıt, düzenek” diye de tanımlanabilir.

Körüğün tarihi insanoğlunun ateşi bulduğu tarih kadar eskidir. Önceleri nefes gücüne dayalı olarak üfleme ile canlandırdığı ateşi daha sonraları bir parça tahta, deri ya da buna benzer malzemeyle “yelleme” diye tabir ettiğimiz yapay rüzgâr yaparak yakmaya çalışmıştır. Sonraları, yakın zamana kadar mutfaklarımızın olmazsa olmazı olan ve bazı mesleklerin (daha çok demirci ve kalaycıların) kullandıkları körük yapılmıştır.

Körük Nasıl Yapılır?

Ateşe dayanıklı olan ve sonradan deforme olmayan damarsız ağaçlar körük yapımı için uygundur. Meşe, dut, çınar ve ceviz ağaçları körük yapımı için uygun ağaçlardır. Ağaç beş santimetre et kalınlığında kesilerek tahtalar çıkartılır. Bu tahtalar hızardan yeni çıktıkları için nemli olurlar. Eğer düzgün bir şekilde dizilmezlerse eğilirler. Tahtalar özel bir şekilde dizilirler ve kurutulmaya bırakılırlar.

Kuruyan tahtaların üzerine yapılacak körük şablonları çizilir. Bu çizim sırasında ağaçtan fire vermemek için çeşitli boylarda yapılacak olan körük şablonları bir arada çizilirler. İki büyük körük şablonu arasındaki boşluğa daha küçük bir körüğün şablonu çizilir. Çıkarılan bu yekpare kalıplar aralarından kesilerek körüklerin üst kapakları çıkarılır. Körüğün alt tahtasının 9 cm uzunluğu, 2,5 cm kalınlığı ve 4,5 cm de eni olan uç bölümü vardır. Burası körüğün ön tarafıdır. Bu ön tarafa 7 mm çapında bir üfleme deliği açılır. Sonra da sarı bakırdan dökülmüş ortası delik bir uç takılır. Bu pirinç uç havayı üflenecek noktaya dağıtmadan toplar.

Körüğün Bölümleri

Körüğün uç bölümü ateşe en yakın olan kısımdır. Bu nedenle de kolaylıkla yanabilir. Körüğün bu bölümünün tasarımı incelenirse mangalın kenarına körüğün ucunu da yayıp daha rahat körüklemenin amaçlandığı anlaşılır. Burasının yanmasını önlemek için de tenekeden bir kılıf yapılarak nalıncı çivisi ile kaplanır. Körüğün önemli bir parçasıdır.

Pirinç emzik ateşe en yakın parça olduğundan çabuk ısınır. Hele bir de körük yeni alınmışsa emzik bulunduğu delikten çıkabilir. Hatta mangalın içerisine düşebilir. Bu durumlarda imdada mangal maşası yetişir. Ateşten çıkarılıp ıslatılarak yerine yeniden takılır. Islaklık ahşap yuvayı genleştirerek pirinç emziğin kurtulup çıkmasını engeller. Körüğün alt bölüm tahtasının ortasına yaklaşık 10 mm çapında üç adet delik açılır. Körüğün büyüklüğüne göre bu deliklerin sayısı ve çapı değişebilir. Deliklerin üzerine de körüğün açılıp kapanması sırasında emme basma işlevi görecek ve emilen havayı içeride tutacak deriden bir diyafram çakılır.

Nasıl Çalışır?

Körüğün üst tahtası çekildiğinde körüğün içine bu deliklerden hava girer. Kapak bastırıldığında diyafram görevini yapan deri parçası deliklerin üzerini kapatıp havanın çıkmasına engel olur. Sıkışan havada körüğün ucundaki pirinç parçasının içinden çıkarak ateşe doğru yönlendirilir.  Körüğün hareket edebilmesi için üst tahta alt tahtaya uç tarafından teke derisinden bir parça ile hareketi sağlayacak şekilde sabitlenir. Alt ana gövde ile üst kapak arasına körüğü oluşturan yumuşak bir deri kaplanır. Teke derisinden yapılan bu kaplama üst kapak ile alt zemin tahtasının kenarına takunya çivisi ile çakılır. Derinin içeriye doğru kaçmaması ve katlanarak körüğü oluşturması için söğüt dallarından yay şeklinde çubuklar bükülerek derinin iç tarafına konulur. Bu söğüt dalları körüğün hareket eden üst kapağıyla beraber açılıp kapanırlar. Körüğü oluşturan teke derisi ise, kırmızı veya siyah renkte olup yöresel adı “sahtiyan”dır. Körüğün hareketli üst kapağını alt tahtaya birleştiren deri parlak teneke parçaları veya renkli deri parçaları kullanılarak çakılır. Bu, aynı zamanda körüğün süsleme işidir. Son olarak alt tahtanın tutamak bölümüne duvara asılması için ortası delik bir deri parçası çakılır ve satılmak üzere dükkânın duvarındaki çivilere bu derinin deliğinden takılır.

Ev Körükleri

Boylarına ve yapılışına göre körüğün birkaç çeşidi vardır. En küçük körüğün adına “şeytankörük” denir. Daha sonra şeytankörüğün ağabeyi diyebileceğimiz boyuttaki “orta boy körük” ve “baba boy” diye de anılan büyük boy olanına ise “büyük körük” denmektedir. Bu üç boy körük mutfak körükleridir.

İş Körükleri

Kalaycı ve demirci körüklerinin boyları yaklaşık bir metre civarındadır. Çift taraflı veya tek taraflı olanı da vardır. Çift taraflı olan körüğün bir orta tahtası vardır. Dikey konumda kullanılır. Üfleme deliği ise, ortada ateş yanan tezgâha sabitlenmiştir.

Kalaycı ya da demirci çırağı dikey vaziyetteki bu körüğün üst kanatlarındaki el tutamak yerlerinden tutarak kanatları sağa sola açıp kapatarak hareket ettirir. Bir kanat üflerken diğer kanat üflemeye hazır hale gelir. Her kanat diğerinden bağımsız çalışır. Sağ kanat çekilirken sol kanat açılır. Bu hareket devamlı olarak yapılır. Ateşin ihtiyacı olan hava böylece kesintisiz olarak sağlanmış olur.

Nasıl Çalışır?

Esnafın kullandığı bir başka körük çeşidi de tek kanatlı olanıdır. Çift kanatlı körüğün aksine tek kanatlı körük tezgâha yatay şekilde bağlanmıştır. Hareketli olan körüğün kanadı alttadır. Bu kanat, tutamak yerine bağlanan bir iple yukarıda ortasından asılı olan ve terazi kanatları gibi aşağı yukarı hareket eden bir sırığın ucuna bağlıdır. Sırık tavana yakın yerdedir. Sırığın diğer ucu ise bir iple kalaycının sol ayağıyla bastırarak aşağı yukarı hareket ettirdiği bir tahtaya bağlıdır. Usta bu tahtaya bastığında sırığın ucu aşağıya doğru inerken diğer ucu körüğün altına bağlı olan ipi çeker. Körük, ustanın tahtaya basma hareketi ile açılır. Ayağını çekince körüğün kapağının ağırlığı ile kapanır. Bu hareketin devamlılığı ile ocaktaki ateşe hava verilir.

Bu tür körüğün bir başka kullanımı daha vardır. Bu defa körüğün alt tahtası büyükçe bir kütüğe sabitlenmiştir. Üst kanadı ise el tutamak yerinden aşağı yukarı hareket ettirilerek ateşin ihtiyacı olan hava sağlanmış olur.

“Bağ” ve “Balcı” körüğü dediğimiz körüklerle de peteklere ve bağlara tütsü ve ilaç verilir. Bu tip körükler ilke olarak iki bölümden oluşurlar. Organik maddelerin yandığı hazne bölümü ve dumanı üflemeye yarayan üfleç bölümü. Sırtta taşınan haznedeki tozlar, sağ elle aşağı yukarı itilip çekilen bir kol ile körük çalıştırılmak suretiyle hedefe püskürtülür. Sağlanan hava ile toz ya da duman dışarı verilmiş olur.

Körüklü Araç Gereçler

Müzik âletlerinin körüklü olanlarına ise akordeon ve org’u örnek olarak verebiliriz. Ayrıca körüklü taşıma araçları da vardır, körüklü otobüsler ve körüklü vagonlar gibi. Körüklü çizmeler de yakın zamana kadar giyilmekteydi. Körüklü fotoğraf makinelerini ve agrandizörleri de unutmamak gerekir.

Kaynak

http://www.unutulmussanatlar.com