Süs Taşları

Belli özelliklere sahip albenisi yüksek mücevher, süsleme ve benzeri sektörlerde kullanılan organik, mineral ya da kayaçlardan oluşmuş malzemelere “değerli taş” denir. Anadolu’da yaşamış tüm uygarlıklar, değerli ve yarı değerli taşlar ile metalleri birlikte veya ayrı ayrı işleyerek hem kutsal hem de sanatsal amaçlara yönelik genelde küçük plastik olarak tanımlanabilecek takı ve benzeri sayısız eser üretmişlerdir. Eski ustalar, sanatkârlar değerli taşları ve metalleri takıda kullanırken biçim, form, fonksiyon gibi özellikleri, sosyal, teknik ve sanatsal davranışları ile denetlemişlerdir. Doğanın, ilk insanlardan bu yana sürekli ilgimizi çeken bir başka gizem kaynağı da değerli taşlar, ender mineraller veya onların kristalleridir. Çekici güzellikteki bu ilginç geometrik yapıtlar, doğanın insanoğlunun sanatsal yaratıcılığını, düşünsel dünyasını etkileyici, dürtücü malzemedirler. İlk insanların bu kristalleri biriktirdikleri bilinmektedir. Daha sonraları büyücülerin kuvars kristallerinden yapılmış kürelerde gerçeği aradıkları görülmektedir. Değerli taş olabilme kriterleri arasında: ender bulunmalı, albenili olmalı, sert olmalı, şekillendirilmeye uygun olmak bulunmalıdır.

Organik Kökenli Değerli Taşlar

Kimyasal yapısı organizma kökenli değerli taşlardır. Bunların en güzel örnekleri; Fildişi, Mercan, İnci, Sedef, Amber (Kehribar), Jet (Oltu Taşı), Silislenmiş Ağaç olarak gösterilirler. Bu tarz değerli taş oluşumunda, organik malzemeler zaman içerisinde belli koşullara bağlı kalarak (sıcaklık ve basınç) bünyelerine silis ihtiva ederler. Silis sayesinde sertleşerek işlenmeye uygun duruma gelirler.

Mineral Kökenli Değerli Taşlar

Yeryüzünde bulunan değerli taşların büyük çoğunluğu bu gruba aittir. İnsanlık tarihi boyunca yeryüzünde 4000’e yakın mineral bulunmuştur. Her yıl ortalama olarak 10-15 adet yeni mineral keşfi yapılmaktadır. Bulunabilen bu minerallerden 110 tanesi (bu sayı göreceli olarak değişebilmektedir) değerli taş özellikleri taşımaktadır.

Kayaç Kökenli Değerli Taşlar

Birkaç mineralin birleşmesiyle oluşan malzemelere “kayaç” denmektedir. Bu tarz oluşumlara sahip değerli taşlar da bulunmaktadır. Bunlar arasında Opsidyen, Lapis Lazulli, Moldavit bulunmaktadır.

Sentetik Değerli Taşlar

Sentetik değerli taşlar, doğal olmayan ortamlarda (laboratuar) insan eliyle üretilmiş değerli taşlardır. Günümüz teknolojilerinde her türlü değerli taşın sentetiğini insan eliyle üretebilmek mümkündür. Değerli taş üretim teknolojisi öylesine gelişme göstermiştir ki laboratuarda üretilen değerli taşlar, doğal ortamda oluşan değerli taşlardan daha albenili ve daha kaliteli özelliklere sahip olabilmektedir. Türkiye’de sentetik değerli taşlar hakkında halk arasında yanlı bir bilgilendirme bulunmaktadır. Sentetik kelimesi akla geldiğinde taklit değerli taşlar ile karıştırılmaktadır. Oysaki sentetik değerli taş tamamıyla doğal değerli taşın aynı özelliklerini taşımaktadır. Sentetik ve doğal değerli taş arasındaki tek fark zaman ve mekândır. Doğal değerli taş milyonlarca yılda ve yerkürede oluşurken, sentetik değerli taşlar laboratuar ortamında ve kısa sürede üretilmektedir. Sentetik ve doğal değerli taşlar arasında bir fark olmamasına rağmen, fiyat olarak doğal değerli taşlar her zaman sentetiklere oranla daha yüksektir. Sentetik değerli taşların doğalına oranla daha albenili olmasına rağmen fiyatlarının daha düşük olmasına bir neden bulunamamaktadır. İnsanoğlu yapısı gereği her zaman doğal değerli taşlara daha fazla rağbet göstermektedir. Aynı kalitedeki doğal ve sentetik değerli taşlar arasından her zaman doğal olanı seçilmektedir. Sentetik olanının gerçek olmadığı düşünülmektedir.

Değerli Taşların Tüketim Alanları

Değerli taşlar her şeyden önce süs malzemesi olarak, küçük heykelciklerin yapımında, diğer sanatsal yapıtlarda ve sergilenmek amacıyla koleksiyonculukta kullanılır. Değerli taşların en değerlisi ve serti olan kristal elmas, mücevher olarak kullanımının yanı sıra endüstriyel olarak da her türlü malzemeyi kesme, delme ve aşındırmada kullanılmaktadır. Elmas düşük kalitede ve hatta toz halinde bile olsa endüstride kullanılabilir. Korund (alüminyum oksit) grubuna ait yakut, safir ile granat grubu minerallerin, iyi kristallileri mücevhercilikte ve diğerleri de metal kesmede, parlatma işlerinde ve aşındırmada kullanılır. Beril grubuna giren yakut, akuvamarin, heliodor gibi kıymetli taşlar, mücevherciliğin yanı sıra hassas terazilerin yapımında da kullanılır. Benzer şekilde yeşil turmalin de, turmalin kaması yapımında ve polarizasyon âletlerinin yapımında kullanılır. Kristal kuvarsın renklileri süs taşı olarak bazı çeşitleri de telsiz ve radyolarda kullanılır. Sert oluşu ve asitlerden etkilenmemesi nedeniyle bazı tür agatlar laboratuarlar için havan imalatında, ayrıca terazi ve bıçak ağızlarında, tekstil silindirlerinde ve spatül olarak kullanılırlar.

Türkiye’de Değerli Taş

Anadolu değerli taş işçiliğinin geçmişi tarih öncesi çağlara kadar dayanmaktadır. Arkeolojik birçok kazıda Anadolu’da kullanılmış değerli taşlar bulunmuştur. Değerli taşlar ilk olarak kesiciler, mızrak ve ok uçlarında kullanılmışlardır. Bunun başlıca nedeni değerli taşların sert olmalarıdır. Eski çağlardan kalan en güzel örnekler, “opsidyen” adını verdiğimiz değerli taşın kesici âlet olarak kullanılmasıdır. Yapılan arkeolojik kazılar bizlere gösteriyor ki Türkiye, değerli taş potansiyeli bakımından her zaman zengindir. Günümüzde ihtiyaçların değişmesiyle değerli taş sınıfına giren malzemeler çeşitlenmiştir. Birçok yeni mineral, kayaç ve organik malzeme değerli taş olarak tanımlanmaya başlanmıştır. Böylelikle Türkiye değerli taş potansiyeli rezerv ve çeşitlilik yönünden zenginleşmiştir. Türkiye doğal taş potansiyeli içerisinde henüz ekonomik getirisi yeterince fark edilmemiş birçok kaynak vardır. Doğal taş sektörü için alternatif olabilecek önemli bir potansiyel de değerli taşlardır. Anadolu'ya bakıldığında birçok yörede değerli taş çıkarılan ocaklar olduğu görülür. Bunlardan bazıları yalnızca jeolojik değişimlerin bazı özel koşullarının etkisi altında kalan belirli bölgelerde bulunur ve bulundukları yörenin dünyaca tanınmasını sağlayan doğal bir elçi olurlar.

Türkiye Değerli Taş İşlemeciliği ve Madenciliği

Türkiye değerli taş madenciliği, potansiyelinin çok küçük bir miktarını kullanabilmektedir. Çok eski çağlardan beri Anadolu’da değerli taş madenciliği yapılmasına karşın günümüzde bu sektör yeniden canlanma çabasındadır. Nedeni anlaşılamamakla beraber Cumhuriyet’in kurulmasını izleyen yıllarda değerli taş sektörüne birçok zorluklar çıkarılmıştır. Bu engellemeler nedeniyle sektör çok güç durumlara düşmüş ve kaybolma noktasına gelmiştir. Özellikle İstanbul, elmas işlemeciliği konusunda dünyanın önemli merkezlerden biri olarak çok uzun yıllar hüküm sürmüştür. Değerli taş ithalatına ve ihracatına getirilen zorluklar nedeniyle günümüzde bu önemini yitirmiştir. Osmanlı İmparatorluğu döneminde İstanbul Samatya’da birçok elmas işleyen atölye bulunmaktaydı. Cumhuriyet’in ilânından sonra bu atölyelerde çalışan elmas ustaları işlerini kaybetmeye başlamışlardır. Bu ustaların çoğu Belçika’nın Antwerp kentine giderek yaşamlarını orada sürdürmüşlerdir. Belçika elmas ticaretinden yılda ortalama olarak 20 milyar Amerikan Doları kazanmaktadır. Bu ticarette Türkiye’den giden ustaların da katkısı vardır. Konunun ekonomik boyutunun önemine sadece bu olayı örnek alarak bile farkına varabiliriz.

Türkiye’de Üretimi Yapılan Değerli Taşlar

Günümüz Türkiye’sinde değerli taş üretimi çok düşük seviyededir. Üretim potansiyelimiz olmasına karşın bu potansiyeli yeterince kullanamamaktayız. Küçük çapta birkaç değerli taş üretim tesisi vardır. Bu tesisler üretimlerini çoğunlukla hammadde olarak yurt dışına pazarlamaktadırlar. Oysaki hammadde değil de mamul olarak bu değerli taşları pazarlayabilsek çok yüksek düzeyde katma değer elde edebiliriz. Türkiye’de üretimi yapılan değerli taşlar Ametist, Mavi Kalsedon, Diaspor’dur.

Ametist

Kuvars grubu değerli taşlardandır. Mor renkli kuvarsa “Ametist” ismi verilmektedir. Türkiye’de bu türün ender bulunan güzel örnekleri bulunmaktadır. Dünyanın birkaç bölgesinde Ametist çıkarılmaktadır. Özellikle en güzel örnekleri Brezilya’da bulunmaktadır. Türkiye Ametistlerinin en önemli özelliği küçük kristalli olmasıdır. Küçük kristalli Ametistler sadece Türkiye’de bulunabilmektedir. Küçük kristalli Ametist pazarlama olanakları bakımından ülkemize büyük avantaj sağlamaktadır. Bu avantajlar öyle sıralanabilir; kaliteli örneklerinin dünyada sadece Türkiye’de bulunması, gümüş takı yapımına çok elverişli olmasıdır. Ametist, Türkiye’de Balıkesir ilinin Dursunbey ilçesi, Güğü köyünde çıkarılmaktadır. Bu bölgede birkaç arama ruhsatlı Ametist sahası bulunmaktadır. Bu sahaların bir tanesi oldukça faal olarak Ametist çıkarmakta ve yurt içinde küçük değerli taş işleme atölyelerine pazarlamaktadır. Diğer sahalar çoğunlukla âtıl bir durumda bulunmaktadır.

Mavi Kalsedon

Türkiye’nin Eskişehir ili Sarıcakaya ilçesinde çıkarılmaktadır. Dünyada bulunan örneklerin en iyilerinde biri olarak kabul edilmektedir. Anadolu’da Roma döneminden beri Kalsedon üretimi yapılmaktadır. Hatta İstanbul’un Kadıköy ilçesi adını bu değerli taştan almıştır. Roma döneminde bu değerli taş Kadıköy limanından ihraç edilmekteydi. Günümüzde Kadıköy’ün bir meydanında mermerden yapılarak yere döşenmiş “Kalkedon” yazılı yapıt bulunmaktadır. Eski çağlarda bu tip değerli taşlardan (kuvars grubu) yapılan kâse, bardak, vazo vb. malzemeler büyük zenginlik ifadesi olarak gösterilmekteydi. Bunun nedeni ise bu malzemelerin içerisine konan sıvıların soğuk olarak bulunmasıdır. Bu değerli taşların fiziksel özelliklerinden dolayı içerisindeki sıvılar her zaman dış ortama göre daha soğuk olarak bulunmaktadır. O günün koşulları düşünüldüğünde soğutucuların olmadığı bir ortamda soğuk su ve soğuk şarap içmenin zenginliğin ne derecede önemli olduğunun bir göstergesidir.

Diaspor

Yeryüzünde değerli taş sınıfına giren mücevher kalitesindeki Diaspor’ların bulunduğu tek bölge Türkiye’dir. Dünyadaki en güzel Diaspor kristalleri Muğla’nın Milas İlçesi, Selimiye Köyü civarındadır. Bu bölgedeki Diasporlar uzun yıllar boyunca Etibank tarafından işletilen boksit yataklarının içerisinde yan mineral olarak çıkarılmıştır. Yıllarca Diaspor’un önemi anlaşılamamış, boksitin yanında harap olmuştur. Etibank 1980’li yılların sonunda ekonomik olmamasından dolayı boksit madenini kapatmıştır. Maden yıllarca boş bir şekilde âtıl durumda kalmıştır. 2006 yılında bir şirket madenin rödevansını (kiralama hakkını) alarak faaliyetlerine başlamıştır. Şirket, üretimi yapılan Diasporları yurt dışına ham olarak pazarlamaktadır. En önemli alıcı ülkeler ABD ve Yunanistan’dır. Yunanistan’ın satın aldığı Diaspor’ları yine ham olarak ABD ve Avrupa ülkelerine sattığı tahmin edilmektedir.

Bu şirket 2009 yılı itibari ile Diaspor üretimine ara vermiş bulunmaktadır. Bunun nedeni ise çıkarılan Diasporların ham olarak işlenmeden piyasaya verilmesidir. Yeterli talep bulamamaktadır. Çıkarılan Diasporlar işlenebilmiş olsalardı talep oranı çok yüksek düzeylere çıkabilirdi. İşlenen Diasporların katma değeri de eklendiğinde maden kârlılık açısından daha verimli hale gelebilirdi. 1978 ve 1982 yılları arasında tonlarca ve o tarihten bu yana kilolarca çıkartılan değerli taş kalitesindeki Diaspor kristallerinin neredeyse tamamına yakını Türkiye’de alıcı bulamadığından yurtdışına çıkarılmıştır. Özellikle, dünyaca meşhur Münih (Almanya), Basel (İsviçre) ve Tuscon (A.B.D.) mineral fuarlarında, mineral koleksiyoncuları ve mineral müzeleri tarafından güzelliği ve enderliği keşfedilen bu kristaller, büyük değerler karşılığında alıcı bulmuşlardır. Bununla beraber saydam Diaspor kristalleri, “Zultanit” ticari ismi ile dünyadaki değerli taş pazarına, bu şirket tarafından 2005 yılından sonra satışına başlanmıştır. Amerika kıtasındaki Diasporlara olan yoğun talep üzerine, yatağın tekrar işletilmesi gündeme gelmiştir. 2005 yılında Türkiye’de yeni maden kanununun çıkmasıyla birlikte ABD’nin Florida eyaletinde Fort Lauderdale şehrinde kayıtlı bir şirkete tüm saha satılmıştır. Özel şirket bu tarihten sonra madene yaklaşık 2 milyon ABD Doları tutarında önemli yatırımlar yapmış, çöken galerileri yeniden açarak maden sahasına modern bir görünüm kazandırmıştır.

Kaynak

Hakkı Babalık

Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü