Rölyef

Rölyef Fransızca kökenli bir kelimedir. “Yüzey üzerine yapılan yükseltme ya da çökertmelere” rölyef (kabartma) denir. Genellikle tarihi yapıların veya insan figürlerinin, modele uygun çalışmaların yardımcı malzemeler ile tabloya boyut vererek yerleştirilmesi anlamına gelir. Örneğin fotokopisi mevcut olan evin, boyutlandırılarak tabloya aktarılması, ağaçların, boyutlandırılması, insan figürlerinin boyutlandırılarak çalışılması rölyef çalışmaları kapsamına girer.

Kabartma, sanat kolları dâhil endüstri, tarım ve günlük hayatta da kullanılır. Mimarlıkta kil, alçı, taş gibi işlenebilir malzemelerin yüzeyinde, alçaklı, yüksekli şekiller meydana getirmektir. Kabartma, ışık alan ve almayan yönlerin belirme derecesine ve yüzey şekline göre, alçak, orta, yüksek olarak çeşitlenir. Alçak kabartma, yüzeyden çok az ayrılan kabartmalardır. Madalyon, para vb. şeylerde görülen kabartmalar bu şekildedir. Yüksek kabartma, yüzeyden oldukça yükselen kabartmalardır. Şeklinde hemen hemen yarısı denilebilecek derecede yüksektir. Rond-bos kabartmalar ise heykele yaklaşır şekildedir. Şekiller yüzeye alçak taraflarından yapıştırılmış gibidirler.

Kabartma olarak yapılmış süslemeler, mimari yapılarda taşa, mermere işlendikleri gibi madenden ve ahşaptan yapılmış eşyalar üzerinde de görülürler. Şamdan, kapı tokmağı gibi madeni eşyalarda, kapı, pencere kanadı, rahle, dolap, çekmece gibi ahşap eşyalarda kabartma şeklinde yapılmış süslemelere çok rastlanır. Mimari eserlerin dış veya iç cephelerinde yapının görülecek yerlerinde taş veya mermer üstüne kabartılarak yapılmış süslemeler vardır.

Kullanıldığı Alanlar

Rölyef mimaride süsleme olarak, süs eşyaları, kuyumculuk, resim, heykeltıraşlık, teknik resim gibi sanat kollarında, gıda sektöründe süslemede kullanılır.

Kullanılan Malzemeler

Karton, mukavva, kurşun kırmızı kalem, silgi, cetvel, yapıştırıcı, silikon, şeffaf bant, ahşap kaplama (gül, ceviz, maun vs.), düz ince ve desenli mantar, asetat, dantel, güpür, fisto, kurdela, sarı yaldız kâğıt, ince tel, boncuk, makas, maket bıçağı, beyaz tutkal alçı. Rölyef malzemeleri çalışılacak modele göre çeşitlilik gösterir.

Kalıp hazırlarken

Milaj kâğıdı, kurşun kalem, silgi, cetvel, karbon kâğıdı, karton, makas, maket bıçağı.

Kaplama yaparken: Ahşap kaplama (ceviz, gül, maun, çam, armut v.s) asetat.

Perde yapımında: Kurdela, fisto, tül. Modeli yerleştirmek için uygun ölçüde kasa.

Kasa hazırlığında: Gökyüzü ve yer eğimi için mukavva, silikon, alçı, tutkal. Boyama için renkli su esaslı boyalar ve vernik kullanılmaktadır.

Yapılışı

Seçilen proje çalışmak istediğiniz ebatlarda fotokopi ile büyütülür. Fotokopimiz renkli ve renksiz olmalıdır. Renkli fotokopimiz renklendirmede, renksiz olan ise kalıp çıkarmada kullanılır. Renksiz Fotokopide: 1) Çalışılacak olan ev, duvar, evin pencerelerinin ve kapısının kırmızı kalem ile hatları belirlenir. 2) Sarı karbon kâğıdı ile kartona çizilen hatlar aktarılır. 3) Karton üzerinde pencere ve kapılar maket bıçağı ile oyulur. İnce kurdele, fisto, tül ile perde çalışması tamamlanır. 4) Ahşap kaplamalar ince şeritler halinde kesilir. Karton üzerine aktardığımız ev kalıbı üzerine kaplamalar üst üste gelecek şekilde yapıştırılır. 5) Pencere ve kalıpların çerçeveleri ve derinlikleri farklı renkli kaplama ile çalışılır. 6) Projeye uygun kapı çalışması ahşap kaplama ile yapılır ve çalışması bitmiş olur. 7) Ev, modele uygun olarak ebatları belirlenmiş kasanın içine silikon yardımı ile yapıştırılır. 8 ) Oluklu mukavva kiremit rengi boyanır ve ½ cm kalınlığında şeritler halinde kesilir. 9) Şeritler halinde kesilen, boyanan oluklu mukavva modele uygun evlerin damını oluşturacak şekilde çalışılır. Saçak payları verilir, süslemeleri yapılır. 10) Monte edilen evin taban kısmına mukavva ile yol eğimi verilir. Üzerine alçı – tutkal karışımı dökülür. Bıçak yardımı ile yol çalışması yapılır. Kuruyunca boyanır. 11) Ağaçlandırma için uygun olan ebatlarda kuru dallar veya kalın telin üzerine nişasta un tutkal yardımı ile hazırladığımız seramik hamuru kaplanarak ağaç gövdesi dalları yapılır kuruması beklenir. Kuruyunca renklendirilip ağaç ithal yosun, kıvırcık talaş ile yeşil yaprakları çalışılır. Toplanarak boyanır. Modele uygun çalışmamız tamamlanmış olunur. İyice kuruyunca yarı mat vernik ile verniklenir.

Eğer rölyefte seçtiğimiz iç mekân çalışması ise; 1) İstediğimiz büyüklükte modelimizin fotokopisi renkli renksiz çektirilir. 2) Önce arka plan kalıbı monte edilecek kasaya göre mukavvadan hazırlanır. Eğer var ise kapı, cam maket bıçağı yardımı ile oyulur. 3) Projede bulunan koltuk masa v.s. nin mukavvadan kalıpları çıkarılır. Koltuk minderleri masa örtüsü v.s nişasta, un tutkal hazırladığımız seramik hamuru ile çalışılır. Seramik hamuru talk pudrası ve merdane yardımı ile istenilen incelikte açılır. Çalışılan koltuk masa v.s. kurumaya bırakılır. 4) Eğer projede insan figürü var ise; a) Fotokopiden figürlerin kalıpları mukavvaya çıkarılır. Mukavvanın üzerinde peçete tutkal yardımı ile göğüs, omuz, bacak, kol yükseklikleri verilir. b) Yüz kalıpları kullanarak modele uygun yüz şekli seçilir. Seramik hamuru ile yüz çalışılır. Figür kalıbına yapıştırılır. c) Modele uygun giysi çalışması seramik hamurunu merdane yardımı ile ince açılarak çalışılır. d) Kuruduktan sonra tonlanarak boyanır. 5) Hazırlanan, boyanan arka fon yardımcı objeler ve insan figürleri modele uygun olarak yerleştirilip boyanır. 6) Boyalar kuruduktan sonra verniklenir. 

Türleri

Alçak ve yüksek rölyef olmak üzere ikiye ayrılır. Yüzey yükseltilerek yapılıyorsa “Yüksek Rölyef”, çökertilerek yapılıyorsa “Alçak Rölyef” adını alır. Yapılan çalışmalar daha çok “Yüksek Rölyef” esasına uygundur. Eski Türk evleri, çeşmeler, camiler, eski tarihi sokaklar, konaklar, saraylar, yöresel taş evler, yalılar, iç mekânlar, saray ve cami içleri, insan figürleri gibi çeşitlilik içerir.

Kabartma Sanatı Rölyef

Büyük Selçuklu devri mimarları, ana malzeme olan tuğlayı süslemede kullanmalarının yanında, stüko üzerinde yaptıkları kabartmalardan da geniş ölçüde faydalanmışlardır. Kûfi yazıyla elde edilen kabartma süslemeler, Selçuklu mimarisinin karakteristik özelliği olarak kabul edilir. Merv, Nişabür ve Kazvin’de bulunan Selçuklu eserleri, bu mimarinin kabartma süslemelerinin en güzel örnekleridir. Rölyef süslemeler, Selçuklu mimarisinin karakteristik özelliği olarak kabul edilir.

Daha sonra Anadolu Selçuklu mimarisinde süs unsuru ön planda yer alır. Binalar geniş süslemeye imkân verecek tarzda inşa edilmiş gibidir. Kapı, pencere, söve ve friz gibi unsurlar şerit, örgü kabara ve palmet gibi kabartmalarla bezenmiştir. Taş işlemeciliğinin ilerlediği Anadolu Selçuklu mimarisinde özellikle portallerde “Rûmi” denilen süsleme şekli kabartma olarak tatbik edilmiştir. Bu devre ait kabartma süslemeye en iyi örnekler, Divriği Ulu Camii, Karatay Medresesi, Niğde Alaaddin Camii Portali, Konya Sırçalı Medrese, Erzurum Çifte Minareli medresede görülür.

Osmanlı sanatında taş işçiliği üç ana grupta toplanır: 1. Kabartma, 2. Şebeke, 3. Renkli taş. İlk devir Osmanlı mimarisinin taş süslemesinin önemli bir kısmını kabartmalar teşkil eder. Yuvarlak, sivri profilli veya düz yüzeyli olmak üzere çeşitli teknikler alçak kabartma olarak tatbik edilmiştir. İznik Yeşil Camii taş süsleme sanatının en iyi örneklerine sahiptir. Sütun ve paye başlıkları ile kemer yastıklarında görülen lotus ve palmet motifleri düz satıhlı kabartma tekniğiyle yapılmıştır. Bursa Yıldırım Camii’nde ise kabartma klasikleşmiş bir görüntü içindedir. Mukarnasın bol ve ince işçilikle kullanılması camiye ayrı bir özellik kazandırmaktadır. Bursa Yeşil Camii ise, klasik devirde Osmanlı taş işçiliğinin varacağı en olgun seviyede süslemelere sahiptir. Edirne Üç Şerefeli Camii’nde de taşa işlenmiş kabartma yazının en girift istifli örneklerinden biri portalinde görülebilir.

Rölyef (kabartma) olarak yapılmış süslemeler, mimari yapılarda taşa, mermere işlendikleri gibi ahşaptan yapılmış eşyalar üzerinde de görülür. Şamdan, kapı tokmağı gibi madeni eşyalarda, kapı, pencere kenarı, rahle, dolap, çekmece gibi ahşap eşyalarda rölyef şeklinde yapılmış süslemelere çok rastlanır. Mimari eserlerin dış veya iç cephelerinde yapının görülecek yerlerinde taş veya mermer üstlerinde de rölyefler kullanılmıştır. Çok çeşitli zevklerin, işçiliğin ve motif bileşimlerinin ortaya konulduğu Osmanlı mimari sanatı, XVII. asırdan sonra klişeleşmiş ve Rûmi grubu ile mukarnasın bol kullanıldığı eserler vermeye başlamıştır.

Sanatta Farklı Bir Boyut: Rölyef

Rölyef, yapılması planlanan bir projenin boyutlandırılarak zeminden yükseltilmesi anlamını taşımaktadır. Rölyef sanatta farklı bir boyuttur. Çalışma aşamalarında zaman zaman resimle, heykeltıraşlıkla, mimarlıkla ve iç mimarlıkla bütünleşir. Çeşitlilik içerdiği için insanı ve ruhu sıkmaz, değişik sanat dallarında da bilgi edinme olanağı sağlar.

Oldukça zengin eski mimari yapılarımız, eski Türk evlerimiz, sokaklarımız, camilerimiz, çeşmelerimiz rölyef ile ruh kazanır. Çok zevkli rölyef çalışmaları, seçilen modele göre bire bir uygun yapılmaktadır. Malzemeleri kolay bulunabilen fazla masraf gerektirmeyen ince çalışılması gereken bir branştır. Zamanla gelişen ve değişim gösteren rölyef branşında günümüzde eski tarihi sokaklar, camiler, konaklar, yalılar gibi yapıların dışında saray, cami içleri, eski hamam içleri ve insan figürleri de bire bir aslına uygun olarak çalışılmaktadır.

Alçak kabartma

Bir yüzeyden, hafif bir çıkıntı olarak ayrılan heykel türüne denir. Ortadoğu'da, eski çağlardan kalan din dışı ya da dinsel süslemelerde kullanılan birçok alçak kabartma bulunmuştur. Alçak kabartmanın temel kuralları, taş malzeme açısından fakir olmasına rağmen, Sümer sanatı tarafından saptanmıştır. Öteki halklar, topraklarında bulunan malzemeye göre, kaya (Hititler) ya da taş levhalar üzerine (Asurlar ve Ahemenid Persler), eski olayları canlandıran sahneler işlemişlerdir. Mısırlılar, en eski çağlardan beri, mezar odalarını, tapınaklarını, sunak taşlarını, dikilitaşlarını, oyulmuş ya da yüzeyleri geçişli alçak kabartmalarla süslemişlerdi. Yunanlılar tapınaklarının frizlerine alçak kabartma eklemişlerdir (Parthenon'un Panathenaia frizi).

Günümüzde Kabartma Sanatı

Kabartma sanatındaki geçmişi Antik Yunan'a ve daha öncesindeki eski Anadolu uygarlıklarına kadar dayanan Türkiye, bu köklü mirasını birçok kabartma sanatı dalında devam ettirmektedir. Bu kabartma sanatı dallarından ülkemizde en sık rastlananlarından birisi bakır (kabartma) rölyef sanatıdır. Tablolar, duvar kompozisyonları, dekoratif kaplamalar (şömine, davlumbaz, kapı, sehpa ve çeşitli eşya kaplamaları vs.) gibi örneklerine günümüzde sıkça rastlanmaktadır. Türkiye'de bu amaçla üretim yapan firma ve şahıslar daha çok Elazığ, Urfa, Erzincan, Konya, Çorum ve Samsun illerimizde yer almaktadır. Fakat birçok kültürel tarihe sahip olan sanat dalında olduğu gibi Türkiye'deki bakır kabartma ile sanat olarak ilgilenen uzman sanatçı sayısı çok azdır. Ayrıca kabartma sanatı icra edilirken tamamen geleneksel yöntemlerin kullanılması, el emeğinin çok fazla olması ve ortaya çıkan eserlerin eşsiz olması bakır rölyef sanat eserlerini çok değerli kılmaktadır.

Bakır Kabartma Nasıl Yapılır?

Kabartılmak istenen bakır levha, kalınlığına ve motif detaylarına göre çeşitli materyallerden (ahşap, metal, plastik vs.) üretilen kabartma kalemleri-âletleri kullanılır. Genellikle kabartma kalemleri kabartmayı yapan sanatçının kendi kullanımına göre tasarlayıp imal ettiği âletlerdir. Bakır levha yüzeyi temizlenerek işlenecek olan motif yüzeye çizilir. Çizilen motif daha sonra uzaktan-yakına ilkesi göz önünde bulundurularak kabartılmaya başlanır. Her kabartma evresinde kabarması istenmeyen fon tekrar tekrar indirilmelidir. Kabartma işlemi tamamlandıktan sonra rölyef yüzeyi tekrar temizlenerek zırnıklama işlemi yapılır. “Zırnık” adı verilen sodyum sülfat bileşiği, az miktarda kükürt ve bolca su ile karıştırılarak kaynatılır. Kaynayan kimyasal karışım özenle, temizlenmiş rölyef yüzeyine sürülerek bakırın koyu bir renk almasını sağlar. Zırnıklama işlemi bittikten sonra rölyef kurumaya bırakılır. Kuruyan rölyef üzeri ince bir zımpara veya benzeri bir materyal ile temizlenerek çukur bölgelerin koyu renkte kalması sağlanır. Bu işlem sona erdikten sonra verniklenen rölyef tamamlanmış olur.

Kaynak