Baston-Asâ-Sapçılık

Geçmişi çok eskilere dayanan, geleneksel el sanatlarımızın içinde yer alan ata mesleği bastonculuk sanatı, kendine has özellikleriyle usta babadan, çırak çocuğa nesilden nesle günümüze kadar gelmiştir. Baston üzerine uygulanan süsleme teknikleri ve süslemede kullanılan değerli metaller, sedefler, taşlar vb. malzemeler bastonun değerine değer katmaktadır.

Baston, insanlarımızın genellikle yürürken yürümesini kolaylaştırmak için dayanak olarak yararlandıkları, bazen de aksesuar olarak kullandıkları, ağaçtan yapılmış, üzeri az veya çok işlenmiş araçlardır. Baston, çeşitli din ve kültürlerde otorite ile hükümdarların, din adamlarının, kumandanların ellerinde tuttukları gücün simgesi de sayılmıştır. Ağaç dalının düzleştirilmesiyle oluşturulan farklı işlevleri ve boyutları olan baston, antik çağlardan günümüze; “dayanak”, “sopa”, “değnek”, “asâ” olarak adlandırılmıştır.

İnsanoğlu taşı ve değerli madenleri bulup işledikçe, bu madenleri bastonlarda kullanarak süsleme yapmış, ilk çağlarda silah savunma âleti olarak kullanılan baston, sonraları yürümeye yardımcı bir dayanak veya aksesuar olarak kullanılmıştır. Osmanlı döneminde aksesuar olarak moda olan baston, sonraları kullanılmaz olmuştur. Baston, Ulu Önder Atatürk‘ün elinde de her zaman şık bir aksesuar olarak yer almıştır.

Bastonların sapında ve gövdesini süslemede kullanılan süsleme sanatları ve kullanılan süsleme teknikleri, ağaç bastonların değerini yükselterek göze hoş gelmesini sağlamaktadır. Değişik süsleme teknikleri ve farklı süsleme desenleri kullanılarak yapılan bastonlar, baston meraklılarının, koleksiyonlarını süslemektedir.

Süsleme resmini tanımlayacak olursak süsleme resmi; süsleme amacı ile değişik yüzeylere değişik tekniklerle yapılan iki boyutlu resim türüdür. Bir başka tanımla bir maddeye veya yüzeye estetik bir değer kazandırmak amacı ile oluşturulan motif ve desenleri yerleştirme sanatıdır. Süsleme sanatı (dekoratif sanat) duygulara yönelik bir sanat türüdür. Süsleme sanatında desen olarak tabiattan yaralanılır (insan, bitki, hayvan figürleri). Tabiat yalnızca bir başlangıç noktası veya bir araçtır. Süsleme resminde perspektif kaygısı ve derinlik yoktur. Süsleme sanatlarının insanı etkileyişi güzellik, incelik, önemlilik, soyluluk, donatma duygularını içerir. Güzellik duygusu insanda var olan doğal bir duygudur. Tabiattan aldığımız nesneyi çeşitli biçimlerde yorumlarken düşünülmesi gerekli en önemli özellik güzelliktir. Süsleme resmi maddenin ve yüzeyin değerini arttıran bir sanat koludur.

Bastonculuk, günümüzde unutulmaya yüz tutmuş geleneksel Anadolu el sanatları arasında olsa da el yapımı ağaç bastonların imalatı ülkemizde bazı il ve ilçelerde hâlâ devam etmektedir. Ulusal ve yerel basın araştırmalarına göre Türkiye‘de baston denilince, baston ve bastonculuk merkezi olarak Zonguldak-Devrek ve Bitlis-Ahlat akla ilk olarak gelmektedir. Bu araştırmada Devrek ve Ahlat ilçesinin ön plana çıkmasının sebebi, bastonculuğun belirli bir tarihsel süreç içinde gelişmesi, belirli bir geçmişinin olması bastonculuğun sanatsal anlamda (baston süslemede) bir değer olarak düşünülmesi ve geleneksel anlamda hem Türkiye hem de dünya çapında ün yapmış olmasıdır. Türkiye’deki baston merkezleri;  Ankara-Gölbaşı, İstanbul-Beykoz, Bitlis-Ahlat, Balıkesir, Ordu, Sakarya, Zonguldak-Devrek’tir.

Baston ustaları bastonu süsleme tekniğine başlamadan önce ihtiyaca göre yapacağı ürünü ve kullanacağı süsleme tekniğini belirler. Daha sonra ürüne ve süsleme tekniğine uygun desen araştırması yapar. Baston süslemede, oyma tekniklerinin hepsinde desen araştırması, tasarımı ve çizimi çok önemli bir unsurdur. Kullanılan desenleri ikiye ayırabiliriz:

Geleneksel desenleri araştırmada yararlanılan kaynaklar:

* Tarihi fotoğraflar: Kütüphanelerdeki eski ansiklopedi, kitap ve dergilerdeki fotoğraf ve desenler.

* Cami ve tarihi eserler: Tarihi camilerdeki minber, mihrap, tavan ve duvar süslemelerinde kullanılan desenler.

* Kabartma taşlar: Taş ve mermer kabartma oymacılığında kullanılan desen ve motifler, mezar taşları (Selçuklu mezarları).

* Ağaç oymacılığı: Ağaç kabartma ve oymacılığında kullanılan Rûmî ve palmet desenler. 

* Antika eşyalar: Bakır kaplar, çiniler ve nakış süsleme desenleri. 

* Eski bastonlar: Eskiden yapılmış ele geçen baston üzerindeki geleneksel desenlerden yararlanılabilir.

Modernize desenler için yararlanılan kaynaklar:

* Geometrik şekiller: Kare, üçgen, dikdörtgen, daire ve oval şekillerden model uygulanabilir.

* Kartpostallar ve fotoğraflar: İnsan, hayvan ve bitki (çiçek, dal ve yaprak) figürlerinden modernize yapılabilir. 

* Duygu ve düşünceleri anlatan özgün desenler: Kişinin kendine özgü hazırladığı özgün desenler.

* Kilim ve nakış desenleri: Ürünlerin desenlerinden yaralanılarak yeni özgün desenler oluşturulabilir.  * Tabiattan: İnsan, hayvan ve bitkilerin fotoğrafları çekilerek desen ve figürler oluşturulabilir.

Ağaç baston imalatında bastonun gövdesini süsleme kadar sapına da özen gösterilip süsleme yapılması, bastonun görünümünü olumlu yönde etkilemektedir. Bastonlarda kullanılan çok çeşitli sap biçimleri ve süsleme teknikleri vardır. Bastonlar kendinden saplı olabileceği gibi sap kısmı sonradan takılmış da olabilir.

Ağaç bastonları saplarına göre gruplandırma: 

* Hayvan başı figürlü takma saplı bastonlar: Ağaçtan oyma teknikleriyle yapılmış küçük heykelciklerdir.

* İnsan başı figürlü takma saplı bastonlar: Ağaçtan, lüle taşından oyma tekniği kullanılarak yapılan, renkli veya renksiz küçük heykelcikler baston sapını süsler. 

* Dağ keçisi ayaklı bastonlar: Günümüzde dağ keçisi ayaklarından baston sapı yapılmamaktadır. Ancak kızılcık ağacından yararlanılarak keçi ayağı görünümünde baston sapı çalışan ustalar bulunmaktadır.

* Manda boynuzu ve kemikten takma saplı bastonlar. 

* Ağaç saplı baston: Akçaağaç, kızılcık, döngel, kayın, gül, çam, kiraz, fındık, akgürgen, meşe, tığ, pamuk, çınar ağacı kullanarak çeşitli süsleme teknikleriyle baston sapı oluşturulur.

* Değerli veya değersiz taş, sedef, boncuk kakmalı bastonlar.

* Gümüşten (savat işi, kalem iş, kabartma işi) yuvarlak ya da ortopedik saplı bastonlar. 

* Pirinç saplı bastonlar: Baston sapına pirinç kaplama yapılır.

* Asa saplı bastonlar.

* T ve ters S, O mahmuzlu bastonlar.

* Lüle taşı saplı bastonlar.

* Kehribar taşı saplı bastonlar.

Baston süsleme tekniklerini geçmişten günümüze taşıyan, geliştiren ve üreten, Devrek ilçesinde yapılan klasik ağaç bastonlarda en çok kullanılan baston formu burma ve bu formda yer alan yılan figürüdür. Baston yüzeyinde burma formunun kolay olması ve yılan figürünün bu forma uygun düşmesi nedeni ile oldukça fazla miktarda kullanılmaktadır. Günümüzde klasik baston motiflerinin yanında son yıllarda baston süslemede şekil, desen ve motiflerde yeni boyutlar kazandırılmıştır. Gül kabartmalı, değişik hayvan başlı takma saplı bastonlar yapılmakta, bastonların gövdesinde bitkisel ve geometrik bezemeler de oldukça fazla görülmektedir. Bastonların gövdesinde girişik bezemeye (geçmelere) az da olsa yer verilmektedir.

Kaynak