Müzik Âletleri Yapımı

Türkiye’de Çalgı Yapımın Kısa Tarihi

Türkiye’de çalgı yapımın başlangıç tarihini, eğer antik uygarlıkları da düşünürsek, tespit etmek elbette imkânsızdır. Osmanlı tarihinde “saztıraşan” kelimesi, hem sazlıkları kesen, hem de saz yapımcısı anlamında kullanılmıştı. Çalgı yapımın tarihini bu açıdan incelemek, bir makaleye sığdırmak mümkün değildir. Ancak bu yazıda asıl olan “ağaç ve Türk müziği repertuarında yeri” ile başlayan araştırma, çalgı yapımına kısaca değinilmesini gerektirmiştir. Yazının başlıkta amacını belirleyen sınır Türkiye Cumhuriyeti döneminde çalgı yapımın kısa tarihçesi, çalgı yapımında kullanılan ağaçlar ve bu ağaçların geçtiği Türk müziği repertuarındaki yerinden ibarettir.

Türkiye’de çalgı yapım, 1936 yılında Ankara Devlet Konservatuarı’nda bir çalgı yapım atölyesinin kurulması ve Almanya’dan Heinz Schafrat adında bir uzmanın burada göreve başlamasıyla akademik bir hüviyet kazanmıştır. Heinz Schafrat II. Dünya savaşının çıkmasıyla, 1939 yılında yurduna dönmüştür. Onun yetiştirmiş olduğu asistanlarından Necati Orbay, Gazi Eğitim Enstitüsü Müzik Bölümü’nde akort ve onarım öğretmeni, Abdullah Arseven konservatuar ve operada enstrüman yapım uzmanı olmuş, Mithat Arman (1910-1987) ise çalgı yapım atölyesinin sorumluluğunu üstlenmiştir. 1939’dan sonra Gazi Eğitim Enstitüsü Çalgı Yapım Atölyesi’ni geliştirerek Çalgı Yapım Bölümü haline getiren Mithat Arman, 1943 yılında bu bölümün kapatılmasıyla Ankara Teknik Öğretmen Okulu’nda açılan Çalgı Yapım Bölümü’ne bölüm başkanı ve öğretim üyesi olarak atanmıştır. Mithat Arman’ın buradan mezun ettiği ilk öğrencilerinden Bahri Yakut ve İbrahim Sakarya, Ankara Teknik Öğretmen Okulu’na asistan ve öğretim görevlisi olarak kabul edilmiş ve ayrıca 1954 yılında Almanya’dan Christian Schertel adında bir mütehassısın gelmesiyle öğretim kadrosu genişlemiştir. 1957 yılında bölüm tekrar Ankara Devlet Konservatuarı’na devredilmiştir. Bu bölümün ilk mezunlarından Bahri Yakut ve İbrahim Sakarya piyano yapımı, sonraki mezunlarından Nurettin Yalçın, Ethem Özen, Mesut Gözalan, Yunus Tarhan yaylı sazlar yapımı, Cafer Açın ise piyano yapımının yanı sıra Türk mûsikîsi âletlerinin yapımı ve geliştirilmesi üzerine uzmanlaşmıştır. Nefesli sazlar yapımında ise Ankara Devlet Konservatuarı Klarnet Bölümü mezunlarından Hasan Kale, Almanya’da nefesli sazlar yapımını öğrenerek konservatuara öğretim üyesi olarak atanmış, Mehmed Durusoy’u yanına asistan olarak alarak bu alanda yetişmesini sağlamıştır. 1975 yılında İstanbul’da Türk Mûsikisi Devlet Konservatuarının kurulması, Cafer Açın’ın bu bölüme öğretim görevlisi ve bölüm başkanı olarak atanması ile 1976 yılında burada bir Çalgı Yapım Bölümü kurulmuştur. Konservatuarın 1981 yılında İstanbul Teknik Üniversitesi’ne bağlanmasıyla bölüm üniversite çatısı altında Türk müziği çalgılarının imalatının öğretildiği ilk kurum olmuş ve daha sonra diğer üniversitelerde kurulan çalgı yapım bölümlerine öncü olmuştur. Ülkemizdeki diğer üniversitelerde bu bölüm açılmaya ve mezun vermeye devam ederken Ankara Devlet Konservatuarı Çalgı Yapım Bölümü, alanda iş sıkıntısının başlaması üzerine 1982 yılından itibaren öğrenci alımını durdurmuştur. Günümüzde Türk müziği âletlerinin yapımı iki ayrı üniversitede öğretilmektedir. Bunlardan biri İstanbul Teknik Üniversitesi Türk Mûsikîsi Devlet Konservatuarı, diğeri ise Ege Üniversitesi Devlet Türk Mûsikîsi Konservatuarı’dır.

Çalgı Yapımında Kullanılan Ağaçlar

Çalgı yapımı ile ilgili olarak yapılmış araştırmalar incelendiğinde çalgı yapımında kullanılan ağaçların belirli özelliklere sahip olduğu görülmektedir. Bunlardan ilki; ağacın ses verme özelliğine sahip olmasıdır. Bir diğeri ise seçilen ağaçların sertlikleri, ağırlıkları ve rengine göre çalgıların hangi bölgelerinde kullanılması gerektiğidir. Bu doğrultuda çalgıların ses tablasında kullanılan ağaçların hafif, çalgının gövdesi ve aksesuarlarında kullanılan ağaçların ise sert veya orta serlikte olduğu, estetik bir görünüm elde etmek amacıyla ses tablalarında kullanılan ağacın hareli ve yaş halkalarının düzgün olmasına dikkat edildiği ve dilimli teknelerde birbirine zıt renkli ağaçların tercih edildiği görülmektedir.  

Çalgıların ses tablasında özellikle ladin (Picea Orientalis), köknar (Abies spp.) tercih edilmiş, bu ağaçlar dışında ceviz (Juglans regia L.), çınar (Platanus sp.) maun (Entandrophragma), sedir (Cedrus libani A. Rich) ve servi (cupressus sempervines L.) ağaçları kullanılmıştır. Alt tablasında akçaağaç (kelebek) (Acer), ahlat (Pyrus elaeagnifolia Pall.), ıhlamur (Tilia grandifolia Ehrh.), kızılağaç (Alnus), gövdesinde abanoz (Diospyrus ebenum), akçaağaç, akgürgen (Carpinus betulus L.), ardıç (Juniperus sp.), armut (Pirus communis L.), boylu ardıç (Juniperus excelsa Bieb), ceviz, dut (Morus alba L.), elma (Pirus malus L.), erik (Prunus domestica L.), gül, iğde (Elaeagnus Pungens), kavak (Populus sp.), kızılağaç, köknar (Abies spp.), kuş üvezi (sorbus acuparia L.), ladin, maun, meneviş (Pistacia terebinthus), pelesenk (Guajacum officinale L.), sedir, servi, şimşir (Buxus sempervicens), dilimli teknelerde açık renk elde etmek amacıyla akçaağaç, anini gray (aningeria spp.), ardıç, armut, ayos (Triplochiton scleroxylon), çınar, dişbudak (Fraxinus exelsior L.), dut, elma, etimoe (Copaifera salikounda), ıhlamur, karaağaç (Ulmus sp.), karadut (Morus nigra), kavak, kestane (Castanea sativa), kiraz, köknar, meranti (Shorea spp.), mürver (Sambucus), niove (Staudtia stipilata), okaliptus (Eucalyptus rostrata), porsuk (Taxus baccata L.), sapele (pomelli) (Entandrophragma cylindricum), sedir, şeftali (Prunus persica), tik (Tectona grandis), turunç (Citrus aurantium) ve koyu renk elde etmek amacıyla ahlat, abanoz, boylu ardıç, coccobolo, (Dalbergia retusa), purple heart (Peltogyne venosa), ceviz, erik, gül, keçiboynuzu (harnup) (Ceratonia ciliqua L.), maun, magase, paduk (Doğu Hindistan Gülü) (Pterocarpus soyauxii), paorosa, (Swartzia fistuloides) pelesenk, sipo (Entandrophragma utile), tiama (Entandrophragma angolense), vengi (Millettia laurentii), vobinga (siyam gülü), yabani kiraz (Prunus avium L.), yılan ağacı (Piratinera guianensis) kullanılmaktadır.

Çalgıların tuşesinde abanoz, gül, gürgen (Fagus orientalis Lipsky), meşe (Quercus cerris), pelesenk, vengi, sapında akçaağaç, akgürgen, ahlat, elma, erik, gül, gürgen, kiraz, vengi, tel takacağında abanoz, akgürgen, badem (Prunus amygdalus), gül, kayısı (Prunus armeniaca) ve şimşir, burguluğunda akçaağaç, elma, erik, kiraz, ıhlamur, gürgen, ceviz, burgularında şimşir, ceviz, kayısı, erik, akgürgen, limon (Citrus aurantifolia) eşiğinde abanoz, ahlat, akçaağaç, ardıç, gül, meşe, paduk, paorosa, pelesenk, yayında akgürgen, gül, pelesenk, pernambuk (Guilandina echinata) ve tik (Tectona grandis) ağaçları kullanılmıştır. Bu ağaçların dışında eski evlerin keresteleri de cinslerine göre çok iyi bir rezonansa sahip olduğu için çalgı yapımında kullanılmaktadır.

Organoloji Sınıflandırmasına Göre Çalgılarda Kullanılan Ağaçlar

Bu bölümde Hornbostel-Sachs’ın çalgı sınıflandırmasında kullandığı terimlerin önerilen Türkçesi kullanılarak Türk müziği çalgılarında ne tür ağaçların kullanıldığına değinilecektir:

Göntınlak Çalgılar: Göntınlak çalgılardan bendir ve def’in kasnak kısmı akçaağaç, ceviz, gürgen, ıhlamur, kösün gövdesi ise akçaağaç ve gürgen gibi sert ağaçlardan yapılmaktadır.

Kenditınlak Çalgılar: Kenditınlak çalgılardan çalpara ve kaşık akçaağaç, akgürgen, gürgen ve şimşir ağacından yapılmaktadır.

Havatınlak Çalgılar: Havatınlak çalgılardan kaval, ney ve zurna erik ağacından, klarnet abanoz ağacından, neyin başparesi abanoz ve şimşir,  tulumu şişirmek için kullanılan lülük ve tulum içine dolan havanın sese dönüştürüldüğü nav kısımları ise ardıç, erik, gürgen ağaçlarından yapılmaktadır.

Teltınlak Yaylı Çalgılar: Teltınlak çalgılardan kabak kemanenin gövdesi su kabağı ve ardıç ağacından oyularak yapılmaktadır.

Dilimli teknelerde ise akçaağaç, ardıç, erik, gül ağacı, maun, okaliptus, porsuk ve pelesenk gibi çeşitli ağaçlar kullanılmaktadır. Kemanenin sapında akçaağaç, akgürgen, gül ve gürgen, tuşesinde sert ağaçlardan gül, meşe, pelesenk, vengi, burgularında akçaağaç, akgürgen ve gürgen, tel takacağında abanoz, akgürgen, gül, eşik kısmında akçaağaç, meşe, baş eşik kısmında abanoz ve pelesenk ağaçları tercih edilmektedir. Kemanenin yayında ise öncelikle pernambuk, gül, akgürgen, pelesenk ve tik ağaçları kullanılmaktadır. Karadeniz kemençesinin gövdesi akçaağaç, ardıç, armut, ceviz, dut, elma, erik, kızılağaç, kiraz, kuş üvezi, ses tablası ise köknar ve ladin ağacından yapılmaktadır. Klasik kemençenin teknesi akçaağaç, ardıç, ceviz, dut, erik, gül, pelesenk, sedir, servi, ses tablası sedir veya servi, tuşesi ise abanoz ağacından yapılmaktadır.

İlk kemanların yapımında kavak ağacı kullanıldığı bilinmekte olup, günümüzde ise abanoz, akçaağaç, köknar, ladin ve maun ağaçları tercih edilmektedir. Bu ağaçların dışında çalgı yapımcılarının deneme amacıyla armut, ceviz, çınar, elma, gürgen, kavak ve mürver ağaçlarını kullandıkları görülmektedir. Kemanın ses tablasında ladin, alt tablası, yanlığı, sapı ve eşiğinde ahlat veya akçaağaç kuyruk düğmesi, kuyruk köprüsü, tellerin takıldığı kuyruk, tuşe, tellerin akort edildiği burgular, bas eşik ve çenelikte abanoz, kemanın yayında ise pernambuk veya gül ağacı kullanılmaktadır.  

Rebab, hindistan cevizinden veya sert ağaçlardan oyularak yapılan bir çalgıdır. Sapı ve burguluğunda akçaağaç, elma, erik ve kiraz gibi sert ağaçlar kullanılır. Yaylı tamburun gövdesinde akçaağaç, ardıç, erik, karadut, makase, meranti, paduk, vengi ve yabani kiraz, sap kısmında ise vengi kullanılmaktadır.

Teltınlak Mızraplı/Tokmaklı Çalgılar: Bağlamanın teknesinde abanoz, akçaağaç, ardıç, armut, ceviz, çınar, dişbudak, erik, dut, gül, gürgen, ıhlamur, iğde, karaağaç, kavak, kestane, maun, paduk, pelesenk, porsuk, turunç ve vengi gibi ağaçlar kullanılmaktadır. Ses tablasında ladin ve köknar, yanak kısmında abanoz, ardıç, ceviz, dut, gürgen, ıhlamur, kestane, meneviş, maun, tarak (tel takacağı) kısmında akçaağaç, ardıç, badem, ceviz, gürgen, kayısı, şimşir, sapında akgürgen, akçaağaç, ceviz, gürgen, ıhlamur, burguluklarında ceviz, gürgen, burgularında akgürgen, ceviz, erik, kayısı, şimşir, eşiğinde ise akçaağaç, ardıç, ceviz, gürgen ve kayısı ağaçları tercih edilmektedir.

Kanunun ses tablası ceviz, çınar, köknar, ladin ve maun ağacından, alt tablası kızılağaç ve ıhlamur, ses kafesleri ise ses tablasında kullanılan ağaçtan veya sedeften yapılır. Yanları köknar, ladin ve gürgen ağacından, alt tablası ve burgu tahtası ıhlamur, akort burguları abanoz, akgürgen, erik ve limon ağacından iskeleti, ceviz ve gürgen, tel takacağı, mandal tahtası, baş eşik ve orta eşik ise gürgen ağacından yapılmaktadır.  

Santurun ses tablasında ladin ve köknar, yanlarında ise akasya, ceviz, dişbudak, gürgen, kayın, köknar, ladin gibi ağaçlar kullanılmaktadır.

Tamburun teknesinde genellikle abanoz, akçaağaç, ardıç, ceviz, çınar, dut, erik, gül, karaağaç, kiraz, köknar, makase, maun, meranti, okaliptus, paduk, paorosa, pelesenk, sedir, tik, vengi ve vobinga kullanıldığı görülmektedir. Ses tablasında özellikle ladin veya köknar, sapında ise esnemeyecek türde ağaçlar tercih edilmektedir. Akort burgularında akgürgen, eşiğinde ise teknesinde kullanılan akçaağaç, ardıç, gül, paduk, paorosa, pelesenk gibi ağaçlardan faydalanılmaktadır.

Teltınlak mızraplı çalgılardan udun teknesinde abanoz, akajukaya, akçaağaç, anini gray, ardıç, armut, ayos, ceviz, coccobola, çınar, dut, erik, etimoe, gül, gürgen, kiraz, maun, meranti, niove, okaliptus, paduk, paorosa, pelesenk, pommela, porsuk, purple heart, sapelli, sipo, şeftali, tiama, venge ve yılan ağacı kullanılmaktadır. Ses tablası ve ses tablasının çökmesini engelleyen balkonlar, engleman supruce, ladin ve sitka, tuşesi abanoz, gül ve pelesenk, akort burguları abanoz, akgürgen, ceviz, gül, pelesenk, sapı gümüşi ıhlamur, eşiği abanoz akçaağaç, armut, ceviz, erik, gül, gürgen, kiraz, maun, pelesenk, mızraplığı ise akçaağaç, ceviz ve maun ağacından yapılmaktadır.

Kaynaklar

Yrd. Doç Dr. Seher Tetik Işık, Gazi Üniversitesi Türk Müziği Devlet Konservatuarı Müzikoloji Bölümü Öğretim Üyesi

Yrd. Doç. Dr. Recep Uslu, Gazi Üniversitesi Türk Müziği Devlet Konservatuarı Müzikoloji Bölümü Öğretim Üyesi