İpekçilik

İpekçilik tarihi hakkında

İpekçiliğe dair hemen her ülkede bazı bilgiler vardır. Doğu ülkelerinden batıya yayıldığına hiç şüphe olmayan ipeğin ilk bulunuşu ve dünyaya yayılışı noktasından doğu ülkeleri mevcut hikâye ve masallarıyla ipeği kendilerine mal etmek isterler. Batı ülkeleri ise ipeğin sanat bakımından lâyık olduğu değeri kendilerinin bulduğunu göstermeye çalışırlar. Fakat ipeğin ilk önce nerede ve nasıl bulunduğuna dair olan bilgiler hepsinden karışık ve şüphelidir.

Bütün ipekçilik kitapları, ipeğin ilk önce Çin’de kullanıldığını yazarlar. Fakat bunu kesin kabul etmek zordur. Çünkü vaktiyle Asya denilince Çin ve Hindistan akla gelirdi. İpekçiliğin Çin’e komşu Türkler arasında başladığına dair rivayetler ve hikâyeler de vardır. Çok eski bir şehir olan Hotan bu işin merkezi olarak gösterilir. İranlılar da ipekçiliğin ilk önce kendilerinde başladığını kabul ederler. “Şehname” adlı destanda bir İran hükümdarının ibrişimden kaftan yapmayı akıl ettiğine işaret edilir. İpekli kumaşlar dokumakta İran’ın büyük şöhreti olmuştur. Bunun sebebi en eski örneklerinin İran’da bulunmasıdır.

İlk ipekçilik nerede başlamış olursa olsun, bu işin doğudan batıya yayılması ve dünya ölçüsünde bir değer kazanması çok daha önemli olduğundan, bu konuda en büyük hizmetin Çin’e komşu olan ülkelere ve bu arada Türklere düştüğüne şüphe yoktur. Bilindiği gibi Çin’le en çok ilgisi olan Türklerdi. Türkler bir taraftan Çin’le meşgul olurken, diğer taraftan batıya doğru yayılmakta, bu suretle doğudakini batıya ulaştırmakta idiler. İpeğe dair en eski bilgiler Çin kitaplarında görülmekte olup bütün ipekçilik kitapları, ipeğin ilk önce Çin’de kullanıldığını yazarlar. Tahminlere göre, ipekçilik ilk önce Çin’in kuzey doğusunda Şantuk çevresinde başlamıştır. Romalılar ipeğe “Seres” derlerdi, bunun manası “Uzak Doğu” demektir.

İpekböceğinin ilk tespiti ve batıya yayılması

Rivayete göre M.Ö.2600’lü yıllarda hüküm süren Çin imparatoru Hoang-Ti zamanında saray bahçesinde bir tırtılın dut yaprağı yediği ve sonra koza ördüğü görülüyor. Bunun üzerine imparator, bu kurdun hayatının incelenmesini emretmiş ve bu görevi eşi She-Ling-She’ye vermiştir. Kraliçe uzun zaman yaptığı tetkikler sonunda bu kozadan ipek çekilebileceğini ve bunun da dokumacılıkta kullanılabileceğini tespit etmiştir. Bu nedenle ipekçilik tarihinde She-Ling-She bir ipek ilâhesi olarak bilinmektedir.

Çin’de bu sanatın gelişmesi ülkeye hem ün hem de kazanç sağlamıştır. Çin bu serveti kaybetmemek için ipekböcekçiliğini kutsal saydı, ipekböceğinin ve sanatının dışarı çıkmasına mani olmak için katı kurallar uygulanmış ve ölüm cezaları konmuştur. Bu sebeple ipekböcekçiliği Çin’de uzun zaman gizli bir sanat halinde kalmıştır.

M.S. 149’da Türkistan’da bulunan Hotan eyaleti hakanı bir Çin prensesi ile evlendi. Çin’de asalet nişanesi olan ipeğin Hotan’da bulunmaması nedeniyle prenses gerek ihtişamını devam ettirmek gerekse eşine bir düğün hediyesi götürmek üzere saçlarının arasına ipekböceği tohumu saklayarak Hotan’a geçti. Bu tarih ipekböcekçiliğinin saklı bulunduğu Çin’den ilk çıkış tarihidir. Hotan’dan sonra ipekböcekçiliği yavaş yavaş İran’ın doğusuna doğru yayılmaya başladığı anlaşılmaktadır.

Gerek Tatarlar gerekse Hint ve İranlı tüccarlar tarafından batıya doğru giden ipek nedeniyle İstanbul’da ileri bir ipek sanayi oluşmuştur. Bizanslıların en ileri ve muhteşem iplikleri İstanbul’da dokunuyordu. Bizans Kralı Justinianus döneminde (527-565) Bizans-Sasâni ilişkilerindeki gerginlik ve birbiri ardınca yapılan savaşlar, batının doğu ile yapmakta olduğu ipek değişimini engellemekteydi. İpeğin İstanbul’a gelememesi sonucunda İstanbul ipek sanayiinde yaşanmakta olan kriz nedeniyle M.S. 500 yıllarında Bizans Kralı Justinianus ile Theodora ipeğin hakiki mahiyetini anlamak ve ipeğin sırrını çözmeleri amacıyla iki rahibi misyoner görünümü altında doğuya gönderiyor. Bu rahipler İran’ı geçtikten sonra Orta Asya’nın içlerine kadar gittiklerinde ipekböcekçiliğinin oldukça yayıldığını görüyorlar. İki yıl oralarda kalarak ipekböceğinin yetiştirilmesi ve kozadan ipek çekilmesi usullerini öğreniyorlar. İstanbul’a dönerken kamış bastonlarının içine ipekböceği tohumu koyarak M.S. 552 yılında İstanbul’a getiriyorlar. Bu şekilde Bizans’ta ipekböcekçiliği ve ipekli dokumacılığı hızla gelişiyor. IX. ve X. yüzyıldan itibaren Akdeniz’den İspanya, İtalya ve Yunanistan’a yayılmaya başlamıştır.

Osmanlı İmparatorluğu’ndan günümüze ipekçilik

İpekçilik, XVI. yüzyılın başında büyük bir gelişme göstermiş, bir taraftan ipek ticareti, diğer taraftan ipekli dokumacılık ülkede büyük bir iş hayatı yaratmıştır. Fakat bu gelişme devamlı olmamış, bazı siyasi hareketler ve olaylar, ipek ticaretinin ve ipekli dokumacılığın zaman zaman sıkıntılara düşmesine sebep olmuştur.

XVI. yüzyılın ortasına doğru, Osmanlı devletinin geniş topraklara sahip olması, zenginlik ve geçimin artması, saray adamlarının ve halkın süslü ve ağır elbiseler giymek arzusuna uygun olarak, ipekli dokumacılık çeşitlenmiş, bu işle uğraşanlar ülkenin her tarafında çoğalmıştır. Bursa’dan başka, İstanbul, Edirne, Amasya, Denizli, İzmir ve Konya gibi yerlerde ipekli kumaşlar dokunmuştur.

İlk zamanlarda, ülkede dokunan ipekli kumaşların ham maddesi dışarıdan geldiği için Anadolu’da ipekli dokumacılığa önem verilmiş, ipekböceği beslemek suretiyle ipek elde edilmesi düşünülmemiş veya bu işin üzerinde fazla durulmamıştır. O tarihlerde, doğu ülkeleri tam manasıyla bir hammadde kaynağı olarak kullanılmıştır.

Anadolu’da başlayan ipekli dokumacılığın ihtiyaç duyduğu hammaddenin dışarıdan getirilmesi bir bakımdan zararlı olmuştur. Türklerin hem komşusu, hem de ham ipek kaynağı olan İran’la zaman zaman çıkan savaşlar ham ipeğin ülkeye girmesini güçleştirmiş, XVI. yüzyılın ortasında dokumacılık büyük sıkıntılara düşmüştür. XVI. yüzyılın ortasından sonra Avrupa ile başlayan ilişkiler sıklaşmış, bilhassa bu tarihlerde İtalya’da gelişen ipekli dokumacılık Türklerin ihtiyacı olan ipekli kumaşları bol bol vermeye başlamış, Osmanlı İmparatorluğu doğudaki komşusunu yok etmeye çalışırken, batıda başlayan sanat gelişmesi de Türk sanatlarının gerilemesine neden olmuş, batı ülkelerinin üstünlüğü diğer yüzyıllarda da yıkıcı bir tesir yapmıştır.

Doğu ülkelerinden ipek gelmeyince, yerli tezgâhlar kendilerine gerekli olan ham ipekleri bir zaman için batı ülkelerinden getirmeye başlamışlar, yeni bir kalkınmanın arzusu ile yapılan bu hareketler siyasi sebeplerden dolayı, devam ettirilememiş, ipekçiliğin dokumacılık şeklinden vazgeçilerek yeni bir şekli üzerinde çalışılması daha uygun görülmüştür. Bu yeni çalışma ülkede kozacılığın canlanmasını temin etmiştir. Ancak elde edilen kozalardan, bir hammadde olarak yerli dokumacılık istifade edememiş, bu yeni çalışmanın veriminden de Avrupa dokumacılığı faydalanmıştır.

Avrupa’nın üstün dokumacılığı karşısında yerli dokumacılık her gün biraz daha gerilemek zorunda kalmıştır. Avrupa’dan gelmeye başlayan ucuz kumaşlara karşılık ham ipek verilmesi daha tehlikesiz görünmüş, neticede Anadolu, ipekli dokumacılık hayatından vazgeçerek, hammadde kaynağı bir ülke halini almıştır.

İstanbul’un fethinden 1838 tarihine kadar ipekböcekçiliğinin seyri hakkında müspet vesikalar yoktur. Bazı belgeler bu uzun devre esnasında ülkenin birçok bölgesinde ipekböceği beslendiğini ve bilhassa Bursa ve dolaylarında diğer yerlere nazaran daha fazla olduğunu, Bursa’da koza, ipekböceği tohumu ve ipek ticaretinin önemli bir yer tuttuğunu, el mancınık ve tezgâhlarında envai türde ipek kumaşlar ve kadifeler dokunduğunu, Avrupa’ya koza ihraç edildiğini gösteriyorsa da bu yıllarda ne kadar tohum açıldığı, ne kadar koza istihsal edildiği, el mancınık ve tezgâhlarının miktarı hakkında istatistik bilgiye sahip değiliz.

Osmanlı’da ipek çekme sanayii 1845 yılında Bursa’da kurulan 60 mancınıklı fabrika ile başlamıştır. Bursa ve İzmit dolaylarında kurulan ipek çekme fabrikaları 1860 yılına kadar büyük gelişme göstererek 85’e ulaşmıştır. Bu devre ipekböcekçiliğinin en ileri devresidir. Bu dönemde (1856 yılında) Fransa’da ortaya çıkan Pebrin hastalığı ve Süveyş Kanalı’nın açılmasıyla Avrupa piyasalarına gelen ucuz Çin ve Japon ipekleri nedeniyle yurdumuzda ipekböcekçiliği gerilemiştir.

XIX. yüzyılda, Türkiye sadece ham ipek satan bir ülke olarak tanınmaktadır. 1850’den sonra, Fransa’da ortaya çıkan Pebrin hastalığı Anadolu’daki ipekböceklerine de bulaşmıştı. İpekçiliğin bu aşaması da kapanmak üzere iken, 20 Aralık 1881’de “Muharrem Kararnamesi”nin yayımlanarak Hüdavendigâr Vilayeti’nin âşar gelirinin Düyûn-u Umûmiye’ye bırakılması üzerine, bu kurum yöredeki ipekböcekçiliğinin ıslahı çarelerini aramaya başladı. Bu konuda çalışmalar yapılmak üzere 1880 yılında tarım eğitimi görmek üzere Fransa’ya gönderilen 8 öğrenciden biri olan Montpellier Ziraat Enstitüsü’nde ve ardından başka bazı okullarda öğrenim görerek 1883 yılında İstanbul’a dönen Kevork Torkomyan bu konuda çalışmalar yapmak üzere görevlendirildi.

Kısa sürede çalışmalarını tamamlayan Kevork Torkomyan’ın önerileri arasından, yerli ipekböceği tohumu üretilmesi ve Bursa’da bir “Harir darü’t-talimi” (İnstitut Sericole - İpek Okulu) kurulmasına ilişkin olanın uygun bulunması üzerine, Kevork Torkomyan Bursa’ya gelerek Şehreküstü Mahallesi’nde Ahmet Muhtar Efendi adlı şahsın evini kiraladı ve sonradan “Harir darü’t-talimi” adını alacak olan İpekböcekçiliği Enstitüsü’nü kurdu. İlk yıl 12 öğrenciyle başlayan ve altı yıl aynı yerde faaliyetini sürdüren Enstitü 1894’de Temenyeri’ndeki yeni yaptırılan binasına geçti. Kevork Torkomyan, Enstitü Müdürlüğünü 1922 yılına kadar sürdürdü. Bu süre içinde çok sayıda öğrenci yetiştirildi. Kevork Torkomyan 1954/55 kışında vefat etti.

Türkiye’de ipekböcekçiliği, ilmî esaslar dâhilinde yapılmaya Bursa İpekböcekçiliği Araştırma Enstitüsü’nün kuruluş tarihi olan 1888 yılı ile başlar. Cumhuriyet’in ilânından sonra 1926 yılında 859 sayılı kanunla Türkiye’de tohum üretimi, ipekböceği bakım ve beslemesi ile ilgili hususlar hukuki teminat altına alınmıştır. Cumhuriyet’in kurulmasından sonra, Atatürk’ün “Kooperatif yapmak, zekâ ve maharetleri, maddi ve manevi güçleri birleştirmektir” sözünden hareket ederek ülkemizde koza üretimini korumak ve arttırmak amacıyla 1940 yılında Bursa, Bilecik ve Adapazarı’nda ilk kooperatifler kurulmuştur. Birlikten kuvvet doğar ilkesiyle bu kooperatifler birleşerek 11 Mayıs 1940 tarihinde S.S. Bursa Koza Tarım Satış Kooperatifleri Birliği’ni (KOZABİRLİK) kurmuşlardır.

İlk kuruluş yıllarından sonra yurt çapında gelişmeye çalışan birlik, 1944 yılında Edirne’de, 1951 yılında Mihalgazi’de ve 1984 yılında Alanya’da kooperatifler açmış, kozanın dışında kooperatif bölgelerinde yetişen pamuk, zeytin, zeytinyağı ve ayçiçeği alımlarında bulunmuştur. Marmara bölgesinde zeytinciliğin yaygınlaşmasıyla Marmara Birlik’in kurulması sonucu birlik, zeytin ve zeytinyağı ile ilgili bazı kooperatiflerini 1955 yılında bu birliğe devretmiştir. Birlik bir süre daha pamuk alımında bulunmuşsa da daha sonra bunlardan vazgeçerek sadece koza alımıyla ilgilenmiştir.

Japonların uzun yıllar süren çalışmaları sonucu 1946 yılında dünya ipekböcekçiliğinde bir çağ değişimi yapan ve o güne kadar beslemeye alınan ırklara nazaran ipek verimliliğinin yüksekliği, hayat devrelerinin kısalığı ve hastalıklara dayanıklılık gibi birçok üstün özelliklere haiz polihibrid türler, ilk defa 1953 yılında Avrupa’ya gelerek 4-5 yıllık bir denemeden sonra bu bölgede beslenmeye başlamıştır.

Ülkemizde yetiştirilen yerli ırk ipekböceğinin verimliliğinin düşüklüğü ve çeşitli hastalıklara karşı dayanıksız olması sebebiyle 1963 yılında Tohum Üretim İşletmesi kurulmuştur. Bu işletmede hastalıklara karşı dayanıklı, kutu başına verimliliği yüksek polihibrid ipekböceği tohumunun üretilmesi bir Japon firması ile işbirliğine gidilerek sağlanmıştır. Ülkemizin ihtiyaç duyduğu ipekböceği tohumları bu tarihten itibaren birlik bünyesindeki Tohum Üretim İşletmesince üretilmektedir. Ülkemiz dünyada kendi tohumunu üretebilen birkaç ülkeden biridir.

1980 yılında dönemin en modern Japon teknolojisi ipek filatür ve bükme fabrikamız kurulmuştur. Bu fabrikamızda bir süre ipekli kumaş ve halı imalatçılarının talepleri karşılanmış, dünya standartlarına uygun, kaliteli ham ve bükülmüş ipek ipliği üretimi gerçekleştirilmiştir. Ancak bu fabrika Çin’in 1990’lı yılların başında çok ucuz fiyatlarla ipek ipliği satmaya başlaması nedeniyle 1995 yılında kapanmak zorunda kalmıştır.

Yaş koza üretiminde dünya rekoltesinin yaklaşık %80’ini oluşturan Çin, Hindistan ve Özbekistan’da son yıllarda üretimde meydana gelen azalmalar, ipek ipliğinin kullanım alanlarının önceki yıllara göre artması nedeniyle 1990’lı yılların başında başlayan ve 2000-2001 yıllarında 15-20 $ seviyesine inen ham ipek ipliği fiyatlarındaki artış eğilimi dikkate alınarak ülkemizde üretimi yapılan ipekböceği kozalarından ipek ipliği üretimi yapılması amacıyla 2009 yılında üretime alınan Mayıslar Köyü’nde Sarıcakaya Eskişehir’de kurulan koza çekim tesisinde ipekböceği kozasından ham ipek ipliği üretimine tekrar başlanılmıştır.

Kaynak