Sumak Dokuma

Kirkitli dokumalar

El dokumalarının dokumasında atkı ipliğini ve ilmekleri sıkıştırmak amacıyla kullanılan araca “kirkit” ve bu aracın kullanıldığı el dokumalarına da “kirkitli dokumalar” denilmektedir.

Tarihçe

Dokumacılık, insanların üzerinde çalıştıkları en eski işlerden birisidir. Elde edilen lifler uzun olmadığından dokumaya elverişli olmuyordu. Bitkisel veya hayvansal liflerin birbirine eklenmesi ile iplik yapılması, istenilen uzunlukta dokumalar yapma olanağı vermesi bakımından önemli bir buluş olmuştur. Türklerde çok eski çağlardan beri dokuma sanatının gelişmiş olduğu yapılan tarihsel çalışmalardan anlaşılmaktadır. El dokumacılığı, halı ve kilim örnekleri ile Türk toplumunun sanat uğraşısı olmuştur. Orta Asya bozkırlarında yaşayan, step kültürünü oluşturan göçebe toplumlar genellikle avcılık ve hayvan yetiştiriciliği ile uğraşmıştır. Post, kürk, kıl ve yün üretimi yanında hayvansal dokuma malzemeleri ile barınaklarını yapmış halı, kilim ve yünlü dokumaları ile donatmıştır.

Motif Özellikleri

Sumak dokuma aynı renkteki desen alanında, desen ipliklerinin çözgü çiftlerine sürekli sarılmasıyla oluşan yaygı, çeyiz çuvalı, seccade, heybe vb. çeşitli ev eşyalarının dokumasında kullanılan, havsız (tüysüz) bir dokuma çeşididir.

Motif, halı ve kilim üzerinde görülen kompozisyon unsurlarından biridir. Bu, nokta halinde en küçük ve basit bir şekilden madalyon gibi en mükemmel bir şekle kadar değişir. Motiflerin meydana gelmesinde birçok etkiler vardır. Türk dokumalarında en çok kullanılan motifler şunlardır:  Hayvan motifleri: Kartal, kumru veya güvercin vb.,  Bitkisel motifler: Ağaçlar, yaprak motifleri, çiçek motifleri,  Geometrik motifler: Üçgen, dörtgen, dikdörtgen, baklava şekli, 6, 8 kenarlı şekiller, Karışık motifler: Madalyon, rozet, çengel, yazı, harf vb.

Yöresellik

Anadolu’da yapılan dokumalar desen özelliklerine göre “Türk”, “Yörük”, “Türkmen”, “Afşar” gibi isimlerle adlandırılır. Yalnız bu kilimlerde bir motifin değişik isimler alarak hepsinde görüldüğü gibi aynı isimde olup da birbirine benzemeyen birçok motiflere de rastlanır. Düz el dokumaları dokundukları yere göre de isimlendirilirler. Bunun için şehir merkezinden başlanarak kasaba, köy göçebe halinde yaşayan aşiretler esas alınabilir. Gaziantep, Siirt, Kırşehir, Karaman, Sivas, Sivrihisar, Şarköy, Silifke, Emirdağ, Eşme dokumaları akla gelen dokumalarımızdandır.

Motif Anlamları

El sanatları, toplumların yapılarına, geleneklerine, beğenilerine ve kültürlerine göre değişik özellikler gösteren, maddi ve manevi değerlerini yansıtan çalışmaların bir bölümüdür. Daha önemlisi, toplumların gelenek ve göreneklerini, yaşam biçimini kuşaktan kuşağa aktaran ve gelişmesini devam ettiren belgelerdir. Bizden çok önceleri, üzerinde çeşitli uygarlıkların yaşadığı Anadolu’nun geçirdiği tarihsel evrim içerisinde, çeşitli kültürler, birikimlerini el sanatlarına yansıtmışlardır. Bu nedenle çekilen acılar, gönüllere haz veren sevinçler, dini inanışlar asalet ve güç gibi unsurlar dokuma tezgâhlarındaki kilim ve halılarda motife dönüştürülmüştür. Anadolu insanının yaşam zevkinin bütün inceliklerini üzerinde toplayan dokuma sanatı, dünya dokumacılığı içinde önemli bir yer tutar. Halkın amatörce yaptığı dokuma işi, el sanatlarımız içinde baş sırada yer alır ve giyim kuşam gibi önemli ihtiyaçlarımıza cevap verdiği için de, yaşantımızda vazgeçilmez bir unsurdur. 

Sandık: Bu motif genelde genç bir kızın çeyiz sandığını simgeler. Bu sandığın içindeki nesneler, eşinin evinde kullanılmak için olduğundan genç kızın beklentileri ve ümitleri dokuduğu, ördüğü ve üzerine nakış işlediği parçalara yansıtılır.

Küpe: Anadolu'da küpeler evlilik hediyesi olarak vazgeçilmezdir. Bu motifi kullanan bir kız, ailesine evlenmek isteğini dolaylı olarak belli etmeye çalışır. 

Bukağı: Aile birlikteliğinin devamına, âşıkların düşkünlüğüne ve birlikte olma umuduna işaret eder. 

Koçboynuzu: Türk halı ve kilimlerinde üretkenlik, kahramanlık ve gücün göstergesidir. Bununla birlikte bu simge, bunu dokuyan kişinin mutlu olduğunun ve bunu açıkça belirttiğinin ifadesidir. 

Yıldız motifi: Türk halı ve kilimlerinde üretkenliği temsil eder. 

Eli belinde: Anneliğin, dişiliğin ve verimliliğin sembolüdür. 

El, parmak ve tarak motifi: Parmakların kem gözlerden koruduğunu temsil eden beş çizgi ve beş noktayı kapsar. El motifi, verimlilik ve iyi şansı birleştirir. Aynı zamanda bu motif, Hz. Muhammed'in kız kardeşinin elini sembolize ettiği için de, kutsal bir anlam taşır. Tarak motifi genellikle evlilik ve doğum ile ilişkilidir. Bu motif, evlenme arzusunu ve doğumu kem gözlere karşı korumayı ifade eder. 

Kuş motifleri: Çeşitli anlamları ihtiva eder. Baykuş ve karakarga gibi kuşlar kötü şans anlamına geldiği gibi; kumru, güvercin ve bülbüller de iyi şansı simgelemeleri için kullanılır. Kuş; mutluluk, keyif ve sevginin sembolüdür. Güç ve kuvveti simgeler. O, Anadolu'da kurulmuş çeşitli yerleşimlerin imparatorluk sembolüdür. Kuşlar ayrıca ilâhi mesajcılara ve uzun bir yaşama işaret eder. Ejderha ile dövüşmüş Anka kuşu, baharı haber verir. 

Muska ve nazarlık: Bazı insanların bakışlarında bir güç olduğuna, bu bakışların kötülüğe, zarara, şanssızlığa ve hatta ölüme bile sebep olduğuna inanılır. Nazarlıklar işte bu kem bakışların etkisini azaltan çeşitli nesnelerdir. Böylece onu taşıyanları korur. Muska ise sahibini tehlikeli dış faktörlerden korumak için, sihirli ve dinî bir güce sahip olduğuna inanılan yazılı bir tılsımdır. 

Sumak Dokumada Desen Özellikleri

Yüzeylerin üzerinde varlıkların, nesnelerin belirli çizgilerle ifade edilmesidir. Motifler bir araya gelerek desenleri oluşturur. Desen ve motifler de çeşitli şekillerde ortaya çıkarak gelenekselleşirler. Doğal çevreden göl, akarsu; bitkilerden ağaç, yaprak, dal, çiçek, kozalak; çevrede görülen canlı varlıklardan kuş türleri, yılan, kırkayak, akrep, kurbağa, kaplumbağa, koyun, köpek, inek; eşyalardan tarak, ibrik, kirkit, sandık, boncuk, ayna; yaşadıkları çevreden çadır, ev, direk, yol; insan vücudundan el, baş gibi varlık ve nesnelere dokuma tekniklerine uygulayıp motifler haline getirirler. Gözle görülen nesneler yanında, soyut kavramları da sembolize eden motifler ve desenler kullanılır. Desenler genellikle doğadan ve insanların çevrelerinde gördüğü eşya ve canlılardan alınmadır. Ağaç, çiçek, böcek, kuş gibi doğada görülen varlıklar ve insanların kendi beslediği tavuk, deve vb. evcil hayvanlarla, vazo, bardak gibi kullanma eşyaları motif olarak seçilmiştir. Söz konusu bu motifler geometrikleştirilerek veya üsluplaştırılarak işlenmiştir. Hiçbir canlı ve eşya gerçek şekliyle verilmemiştir.

Desen Araştırma

Sumak dokuma deseninin hazırlanmasından önce, hazırlanacak desenle ilgili bir ön araştırmanın yapılması gereklidir. Desen araştırması yapabilmek için geçmişten bugüne kullanılan sumak dokuma desenleri görülmeli, sumak dokumalarda kullanılan desenlerin biçimleri, kullanılan motiflerin özellikleri araştırılarak, desen hazırlama işleminin birinci basamağı gerçekleştirilmelidir.

Yararlanılacak Kaynaklar

Bir sumak dokumanın yöresel özelliklerini en iyi yansıtan faktörlerden biri olan sumak desenlerini araştırmada yararlanılacak kaynaklara ulaşmak, günümüzde oldukça kolaylaşmıştır. Genel olarak yararlanılacak kaynaklar şunlardır:  Daha önce yapılmış sumak dokumalar ve bunların resimleri, Daha önce çalışılmış sumak dokuma desenleri, Kitap, dergi, görsel ve basılı kaynaklardaki sumak dokuma motif ve resimleri,

Desen Hazırlarken Kullanılan Araç Gereçler 

Görsel basılı kaynaklar,

Dokuma örnekleri,

Makas,

Cetvel,

Kareli kâğıt,

Boya kalemi,

Mukavva,

Yumuşak kalem.

Desen Çiziminde Dikkat Edilecek Noktalar 

Sumak dokuma deseni kareli kâğıda hazırlarken çözgü ipi sayısına dikkat ediniz.

Dokuma için hazırlanmış özel milimetrik kâğıt kullanmaya özen gösteriniz.

Dokuyacağınız sumak türü çapraz-alternatif sumak ise her sırada bir çözgü ipi kaydırmaya dikkat ediniz. 

Dokuyacağınız sumak türü atkılı sumak ise desenin yatay sıraları arasında bir kare boşluk bırakmayı unutmayınız. 

Desenin ¼’ini alacak büyüklükte kâğıt hazırlayınız.

Dikey ve yatay karelerin takibini yapınız.

Desen Hazırlama Aşamaları 

Dokunulması düşünülen sumak dokumanın öncelikle boyutları belirlenir. Daha sonra sumak dokumadaki düğüm sayıları hesaplanarak her düğümün bir kareye geleceği gerçeğini unutmadan, boyutlara uygun kareli kâğıt hazırlanır. Desen kurşun kalemle kareli kâğıda çizilir. Kurşun kalemle taslak çalışması yaparak, kareli kâğıtta yerleri belirlenmiş desen, hazırlanacak sumak dokumada uygulanacak renklerle boyanır.  Sumak dokumanın fonuna uygun renkte tamamı boyanarak desen çalışması tamamlanır.

Sumak dokumaya başlamak

Sumak Dokuma

Sumak dokuma; aynı renkteki desen alanı içinde desen ipliklerinin çözgü çiftlerine devamlı olarak sarılması ile oluşur. Desen iplikleri kendi alanında çözgülere sarıldıktan sonra bazen arkadan yana veya yukarıya dönerek, başka desen alanlarında sarılmaya devam eder. Bu dokumanın özelliği desen ipliklerinin dokuma yüzeyinde kabarıklık meydana getirmesidir. Sumak dokuma aynı renkteki desen alanında, desen ipliklerinin çözgü çiftlerine sürekli sarılmasıyla oluşan yaygı, çeyiz çuvalı, seccade, heybe vb. çeşitli ev eşyalarının dokumasında kullanılan, havsız (tüysüz) bir dokuma çeşididir.

Sumak Dokuma Türleri

Sumak dokumaları, desen ipliklerinin çözgülere dolanış biçimine ve desen iplikleri arasına atkı atılıp atılmamasına göre çeşitlenir. Bunlar:

Atkılı Düz Sumak Dokuması

Desen ipliklerinin aynı yönde, çözgülere sarılması ile oluşur. Desen iplikleri her sırada, aynı şekilde üstten alta doğru veya alttan üste doğru dolanır.

Atkılı Ters Sumak Dokuması

Düz dokumanın tersine, desen ipliklerinin içten dışa doğru sarılmasıyla, dokumanın yüzünde daha kısa kabarıklıklarının oluşturulduğu sumak dokuma şeklidir. Kullanışlı bir dokuma çeşidi değildir. Dış görünüş olarak fitilli bir şekil aldığından düz zililere benzer ve daha çok diğer dokuma teknikleri ile karışık olarak dokunur.

Atkılı Balıksırtı Sumak Dokumalar

Desen ipliklerinin her sırada ters yönlerde çözgülere sarılması ile meydana gelen balıksırtı görünüşlü sumak dokumasıdır. Desen iplikleri çözgülere bir sıra sağa veya sola eğimli olarak, diğer sırada ise bunun tam tersine sarılarak, dokumaya balıksırtı görünüşü verilir ve araya atkı atılır. Bu tekniğe de yine Batı Anadolu’da bazı yaygılarda ve Orta Anadolu, Toroslar, Gaziantep, Malatya yöresinde rastlamak mümkündür.

Atkılı Çapraz-Alternatif Sumak Dokuması

Ters sumak dokumanın her sırada birer çözgü çifti kayarak dokunmuş şeklidir. Birinci sırada çözgü çiftleri arkadan gelip öne doğru ters bir şekilde sarıldıktan sonra ikinci sırada birer çözgü kayarak aynı şekilde çözgülere sarılır. Bazen 2, 3 çift çözgü bir arada sarılır. Yaygılar, çuvallar ve heybeler dokunmasında bu sumak tatbik edilir.

Atkısız Sumak Dokumaları 

Atkısız düz sumak dokuması: Araya atkı atılmadan dokunan sumak dokumasıdır. Bazı bölgelerimizde (Malatya, Gaziantep, Diyarbakır, Elazığ yöresinde) “çorap dokuması” olarak adlandırılır. Daha çok çuvalların yüzü bu şekilde dokunur. Sadece desen ipliklerinin çözgülere çifter çifter sarılması ile meydana gelir, atkı atılmaz bazı desen iplikleri motif boyunca arkadan atlayarak motifin başına geçer ve bu yüzden dokumanın yüzünde bir kabarıklık meydana gelir.

Atkısız balıksırtı sumak dokuması: Araya atkı atmadan birinci sıra üstten alta doğru desen ipliğinin çözgülere dolanması ile dokunuyorsa, ikinci sırada bunun tersi desen ipliklerinin çözgülere sarılması ile balıksırtı bir görünüş elde edilir fakat araya atkı atılmaz, bu da dokumaya çorap örgüsü hissi verir. Bu nedenle Güney Doğu Anadolu’da çorap dokuması olarak adlandırılır.

Sumak Dokuma 

Dokuma için çözgü ve atkı ipi hazırlayınız. Dokumaya uygun tezgâhınızı hazırlayınız. Tezgâh üzerine çözgü ipliklerini geçiriniz. Dokumaya hazır hale getiriniz.

Zincir Halkanın Örülmesi

Zincir halkası dokumanın başlangıç ve bitiminde çözgü aralıklarını düzene koymak ve dokuma tezgâhtan çıkarıldığında atkı iplerinin sökülmesini engellemek için yapılır. Ayrıca dokumaya güzel bir görünüm verir. Zincir halkasından sonra (desen dokumasına geçmeden önce) 5–10 sıra, dokuma bitiminde de zincir halkasından önce 5–10 sıra bez ayağı dokuma yapılır.  Dokuma eninin yaklaşık 4–5 katı kadar uzunlukta çözgü veya (dokumada kullanılacak) atkı iplerinden yumak yapınız.  Sol el işaret parmağınıza (iplik ucundan yaklaşık 20 cm mesafe bırakarak) iplik dolayınız.  İpin ucunu işaret ve başparmağınızın arasında tutunuz ve içten dışa doğru çevirerek  (ipin kısa ucu üste gelecek şekilde) halka yapınız.

Halkanın içinden sağ el işaret ve başparmağı yardımı ile (sol elde dolanmış olan) iplik çekerek zincir ilmeği oluşturunuz.  Bir ilmek oluştuktan sonra ipliğin uzun ucu çözgülerin altında, oluşan zincir ilmeği çözgülerin üzerinde olacak şekilde tutunuz (bu aşamada çözgü ipleri zincir halkasının arasında kalır).  Sağ el ile ilmek sol el ile de ipin uzun ucunu tutunuz ve çözgüler (ikişerli) arada kalacak şekilde zincir halkası yapınız.  İşleme dokumadaki çözgü ipleri bitene kadar devam ediniz. Zincir halkasını iki sıra yapmak isterseniz geriye dönünüz, bir çözgü kaydırarak işlemi tekrarlayınız.

Sumak Dokuma Tekniği

Sumak dokumaları, ayrı renkteki desen alanları içinde, ayrı renkteki desen ipliklerinin çözgü çiftlerine devamlı olarak sarılması ile oluşur.  Sumak atkı yüzlü veya bez ayağı tekniğiyle dokunmaktadır. Desen ipinin atılış şekline göre atkılı veya atkısız sumak çeşitleri görülmektedir. Zemini oluşturan atkı ve çözgüler çoğunlukla aynı renk ve kalınlıkta ipliklerdir. Atkılı sumak türlerinde atkı atıldıktan sonra, desenin durumuna göre ayrılan çözgü grubunu, çözgünün arkasından öne geçirilen desen ipliği üstten atlayarak arkaya geçer. Desen iplikleri dokumanın enini tamamlayacak şekilde, desenin durumuna göre çözgü ipliklerinin üstünden ve altından geçirildikten sonra arka yüzden çapraz olarak yukarıya geçer ve aynı yerden, bir sağa bir sola kayarak tekrar ön tarafa geçirip bekler. Bu arada çözgü grubuna dolanmış olur.  Arkadan gelip öne geçen desen ipliklerini kolayca takip edebilmek için dokumanın tersinden dokunur. Bazen iki kişi ile dokunur. Desen takibine ikinci kişi yardımcı olur.  Sumak dokuma ile heybe, sofra altı, gelin çuvalı, hurç, minder, divan örtüsü, tandır örtüsü, seccade, yaygı, yastık vb. yapılmaktadır.  Köylerde eskiden çok sayıda dokuyucu olduğu biliniyor; siyah, pembe, beyaz renklerde dolaplı/kareli olarak sumak dokunduğu, ancak günümüzde çok az kişinin dokumaya devam ettiği belirlenmiştir.

Sumak Dokumasında Dikkat Edilecek Noktalar 

Ürüne uygun desen kareli kâğıda çizilir. Kareli kâğıdın her dikey sırası bir çözgü ipliğinin, her yatay kare sırası bir atkı ipliğinin karşılığıdır. Dokuma türü atkılı ise yatay sırada bir boşluk bırakılır.  Dokuma yapılınca kareli kâğıttaki desenden daha basık bir desen ortaya çıkar. Desen iplikleri küçük melik, yumak ve kelebek yapılarak kullanılır. Dokumanın arkasında büyük desen iplikleri birikmemelidir.  Her renk için ayrı ayrı yumak kullanılmalıdır. Aynı renk grupları yukarı doğru çekilerek, yürütülerek dokuma yapılmalıdır. Büyük geçişler yapılmamalıdır.  Çözgü ipliklerinin daralmaması için atkı ipini fazla gerdirmemeye dikkat edilmelidir. Dokumada daralma olmaması için kenardaki çözgü ipleri iki taraftan gerdirilerek tezgâha bağlanmalıdır.  Dokumaya başlamadan evvel zincir halka dokunmalıdır. Zincir halkanın üzerine 5-10 sıra düz bez ayağı dokuma yapılmalıdır. Desene göre dokuma işlemine devam etmelidir. Desen ipliği arkadan gelip öne geçen desen ipliklerini kolayca takip edebilmek için sumak dokumalar tersinden dokunur. Bu nedenle iki dokuyucu tarafından dokunur. Sumak dokumalarda, dokumanın yüzeyinde meydana getirilen desenler, ipliğin kalınlığına, inceliğine, serpme motifler halinde oluşuna göre değişik görünüm almaktadır.

Desen atıldıktan sonra atkılı sumak türlerinde bir sıra boş dokuma yapılır, kirkitle sıkıştırılır.  Çerçeve tezgâhta kirkitin görevini tarak yapar. Ürünün ölçüsüne göre dokuma yapılır ve tamamlanır. Desen yerleştirme işi ve dokuma bitince 5-10 sıra bez ayağı dokuma yapılır ve zincir halka örülür.  Saçak payı bırakılarak dokuma tamamlanır. Dokumada bazı hataların sonradan tamiri yapılamadığı için dokumanın her aşamasında dikkatli olunmalı ve titiz çalışılmalıdır.

Dokumayı Tezgâhtan Çıkartırken Dikkat Edilecek Noktalar 

Dokumayı tezgâhtan çıkartmadan önce hataları varsa bakılır. Giderilmesi mümkün olan hatalar tespit edilip düzeltilir. Leventler gevşetilir. Dokuma serbest bırakılır.  Alt ucundan ve üst ucundan saçak payı bırakılarak çözgüler kesilir. Örülerek saçak yapılacaksa pay daha fazla bırakılmalıdır. Tezgâhta kalan çözgüler leventlerden çıkartılır. Dokuma arkasındaki atkı ipi uçları kesilir ve yok edilir. Kenar düzgünlüğü kontrol edilir. Saçaklarına bağlama teknikleri uygulanır. Dokumanın saçaksız olması gerekiyorsa çözgü uçları arkadan atkı ipleri içine düzgünce gizlenerek yok edilir. Tezgâh temizlenip kontrolü yapılarak bir sonraki dokuma için hazır bırakılır.

Saçak Bağlama Şekilleri

Saçak, dokuma kenarlarından taşan çözgü ipliklerini düğümleyerek veya bağlayarak elde edilir. Saçak kullanılacak dokuma cinsine göre yün, pamuk, ipek gibi dokumada kullanılan ipliklerle hazırlanır. Genellikle dokumanın tezgâhtan çıktıktan sonra kalan çözgü ipi uçlarından örülerek, bağlanarak veya bükülerek yapılır. Saçaklar; Kastamonu düğümü, makrome düğümü ile bağlanıp zenginleştirilir. Yerine göre düğümler arasına göz boncuğu, püsküller yerleştirilerek değişik bir görünüm kazandırılır.

Saçak Yaparken Dikkat Edilecek Noktalar

Dokuma tezgâhtan çıkarıldıktan sonra istenilen saçak boyu tespit edilir. Fazlalıklar makasla düzeltilir.  Saçak ipleri eşit sayıda gruplanır. İstenilen kalınlıkta iplik grupları bağlanır veya örülür. Dokuma bitene kadar saçak bağlama ya da örme işlemine devam edilir. Arzuya göre bağlama sırasında veya sonrasında hazır gereçlerle ve boncuklarla da süslemeye ilaveler yapılabilir. Saçak uçlarının bozuk yerleri makasla kesilerek düzeltilir. Dokuma süslenmiş ve tamamlanmış olur.

Kaynak

http://www.megep.meb.gov.tr