Peşkir Dokuma

Dokuma sanatının kökleri çok eskilere dayanmaktadır. Bu köklü geçmiş, Anadolu dokumacılığının bugüne kadar gelişerek gelmesini sağlamıştır. Anadolu’da el dokumacılığının en güzel örneklerinin görüldüğü ürünlerden biri de peşkirlerdir. Kentlerde unutulan, günümüzde köylerde de unutulmak üzere olan peşkirlerde sosyal yaşamın izleri gizlidir. Bir zamanlar Osmanlı saraylarından Yörük sofralarına kadar geniş kullanım alanı olan peşkir, hem işlevsel hem de dekoratif bir eşya olarak gelenek ve göreneklerimizin, inançlarımızın bir göstergesidir. Peşkir, eski Osmanlı kültüründe havlu yerine kullanılırdı. Günümüzde daha çok havlu kullanılmakta antik değere bürünen peşkirler artık vitrinlerde dekoratif bir görünüm kazanmaktadır. Son yıllara kadar Anadolu’nun çeşitli yerlerinde her evde bir tezgâh vardı; bazen bir evde iki üç çeşit ayrı tezgâhın çalıştığı olurdu. Kadınlar, kızlar ev içi yaşamlarını tezgâh başında değerlendirir, peşkir, giysi, halı, kilim ve yaygı dokurlardı. Bu bir yaşam tarzıydı. Kız çocukları dokuma işini annelerinden öğrenirdi. Kınalı eller mekik tutar, mekiklerdeki renkli iplikler tezgâhtaki çözgüler arasında gidip gelirdi. Kız çocukları dokumayı tezgâh başında oyuncakla oynar gibi öğrenir ve küçük yaşta ustalaşırlardı.

Dokumaya Hazırlık

Peşkir dokuma, mahallî bir dokuma türüdür. Çoğunlukla pamuklu liflerden bazen de ketenden dokunmaktadır. Bez ayağı dokuma grubunda yer alır. Bazı yörelerde “yağlık” olarak da bilinir. Kaybolmaya yüz tutmuş geleneksel el dokumalarımızdan biridir. Kültürel ve tarihi anlamda çok zenginlikler taşımaktadır. Peşkir, havlı ve havsız olarak dokunabilmektedir. Anadolu da farklı amaçlarla dokunan peşkirlerin dokuma teknikleri de farklılık göstermektedir.

Bir zamanlar düğün davetiyesi olarak da peşkir kullanılmaktaydı. Okuntu (davetiye) olarak peşkir gönderilir. Çeyizin en önemli parçalarından biride peşkirdir. Yemek yerken, sofraya oturanlar dizleri üzerine peşkir yayarak yemek yerlerdi. Peşkirler peçete gibi kare değil, dikdörtgen olurdu. Peşkirin uzunluğu kullanacak kişinin sayısına göre değişirdi. On iki, yirmi dört kişinin önüne serilene “dolak” adı verilir. Düğünlerde, bayramlarda, kalabalık aile sofralarına oturanların önlerine dolak dolandırılır. Paşalar, padişahlar, yaşlılarda da tek kişilik peşkir kullanılırdı. Gelin ve damat için özel dokunmuş çift kişilik gelin-güvey peşkiri kullanılırdı. Bu, genç çiftlerin ömür boyu beraberliklerinin devamını simgelerdi.

Osmanlı saraylarında, konaklarında, köy, kasaba, şehir evlerinde, Yörük çadırlarında peçete gibi kullanılan süslü peşkirler, giysilerin lekelenmesini, dökülen kırıntıların etrafa yayılmasını da önlerdi. Yemekten sonra el yıkama leğeni ve ibriği ile birlikte süslemesiz sade peşkir getirilir, yıkanan eller bu peşkire kurulanırdı, günümüzün el havlusu yerine kullanılırdı. Yemek üstüne kahve ikramı yapan genç kız veya delikanlı sol omzuna, gösterişli, pırıltılı bir peşkir atıp servis yapardı. Son yıllara kadar Anadolu’da hemen her evde tezgâh vardı. Tezgâhlarda peşkir, kumaş, halı, kilim ve örtüler dokurlardı. Bu bir yaşam tarzıydı.

Böylece yüzyıllar içinde gelişen Anadolu el dokumacılığı sonunda, makinenin hızlı üretimine yenik düştü. Çarşıları, pazarları dolduran bu ürünler önce şehirlerin, sonra kasabaların ve nihayet dokumacılıkla geçinen bölgelerin tezgâhlarını yavaş yavaş durdurdu. Duran tezgâhlar zamanla kalmadı. Gelenek, göreneklerle yaşayan, zenginleşen dokumalar yerlerini sessiz sedasız sanayi ürünlerine bıraktı. Dokuma örnekleri geçmişten bugüne kültürel özellikleri taşımaktadır. Günümüzde Denizli, Buldan ve köyleri gibi çeşitli illerde Anadolu dokumalarının en güzel örnekleri üretilmektedir.

Havlu (Peşkir)

Zemin ve hav çözgüleri olmak üzere iki farklı çözgü ipliği grubu ile dokunan bir veya iki yüzlü havlı (ilmekli) kumaş örgülerine “havlu dokuma örgüleri” denir. Yüksek oranda su emebilme özelliğine sahip ilmekli bir yapı gösteren, genelde % 100 pamuktan yapılan bir kumaş türüdür. Havlu örgüleri genellikle üç veya dört atkı gruplu olarak dokunur. Üç atkı gruplu havlu örgüsünün oluşumunda tarak, kısa tefe vuruşu yaparak birinci ve ikinci atkıyı kumaş çizgisine kadar taşımaz. Tefe, 3. atkı atımı yapıldıktan sonra tam vuruşunu yapar ve hav oluşumunu sağlamış olur.

Havlu Dokumanın Özellikleri

Atkı Sayısına Göre;  Üç atkılı, Dört atkılı, Çok Atkılı.

Gramajlarına Göre Havlu Kumaşlar 

Çok ağır (550 gr/m2),  Ağır (450 gr/m2), Orta ağır (350 gr/m2),  Hafif (250 gr/m2).

Kullanılan Alanlara Göre Havlu Kumaşlar 

El havluları, Yüz havluları,  Banyo havluları,  Hamam takımları,  Diğer aksesuarlar,  Plaj havluları.

Havlu Kumaşın Kalitesini Etkileyen Faktörler 

Havlu kumaşın su tutma özelliği,  Havlunun kaç atkıdan oluştuğu,  Havlu kumaşı oluşturan hav, zemin ve atkı ipliklerinin özellikleri,  Havlunun hav yüksekliği,  Hav mukavemetleri (dayanıklılık).

Havlu Kumaşında Kullanılan İpliklerin Özellikleri

Havluda iki tip çözgü ipliği vardır; Bunlar zemin çözgü ve hav çözgü ipliğidir.

Zemin Çözgü İpliği

Bu iplikler çift katlı % 100 pamuk 600–750 tur/m büküme sahip özellikte olmalıdır. Genelde 20/2 ve 24/2 Ne iplikler kullanılır. Son yıllarda ise 12/1 Ne iplikler kullanılmaya başlamıştır.

Hav Çözgü İpliği

Havlularda su tutma özelliğini bu iplikler verir. Hav ipliklerinin çok yumuşak olmaları gerekir. Hav ipliklerinin yapımında kullanılan liflerin uzunlukları 33 mm’den daha uzun olmalıdır. Bunun nedeni uzun lifli ipliklerin, kısa lifli ipliklere göre daha az bükülme ve daha sağlam iplik eğrilebilmesidir. Hav iplikleri genelde tek kat olmalarına karşın özel durumlar için 20/2, 24/2, 18/2 ne iplikler kullanılmaktadır. Genellikle kullanılan iplik numaraları ise 16/1, 20/1, 24/1 ne penye veya karde iplik olmalıdır. Çift katlı ipliklerin bükümü en fazla 300 tur/m’dir. Genellikle 220 ile 260 tur/m kullanılır.

Atkı İpliği

Atkı ipliği 16/1, 20/1 ne iplikler kullanılır. Atkı ipliği tek kat pamuk ipliğinden oluşur. Havlunun kaliteli olması istenirse karde (ring) pamuk ipliği tercih edilir. Havluyu ucuza mal etmek için openend ipliği de kullanılabilir. Gerilmiş bir temel çözgü ipinin üzerine gevşek duran bir hav ya da ilmek çözgüsü gelir. Dokuma işlemi sırasında hav çözgüsü temel çözgünün üzerine kayar ve böylece ilave çözgü ipliklerinin ilmekleri yüzeyde kalır, böylelikle havlı dokuma elde edilmiş olur. Havlı dokuların tipik özelliği dokunun bir veya iki yüzünde ilmiklerle kapalı oluşudur. Bu dokularda iki taraflı çözgü ipliği kullanılmaktadır. İpliklerden birisi olan gergin zemin çözgü ipliği, atkı ipliği ile bezayağı veya rips dokuma örgülerinden biri ile bağlantı oluşturarak dokuya sert ve sıkı bir tutum verir. İlmekleri meydana getiren ikinci iplik çeşidi ise gerilimi az tutulan hav çözgüsüdür. Bu da ayrı bir levende sarılmıştır. İki çözgününde iplik numaraları farklı veya aynı olabilir. Hav oluşumu sırasında zemin çözgü gerilmiş durumdadır. Hav çözgüsü de gevşek olarak frenlenmiştir. Tarağın tam vuruşu ile atılmış olan atkı gruplarıyla tespit edilmiş hav çözgüleri gergin olan zemin çözgü ipliklerinden kayarak öne gelir ve yeni hav oluşur. Böylece gevşek frenlenen hav çözgüsünün aynı anda gevşemesi ve buna uygun olarak atılan atkı bağlantıları ile hav raporları birbiri arkasına dokuya sıralanarak havlu dokusunu oluşturur.

Havlu Dokumada Tahar Planı

Çözgü ipliklerinin belli kurallara göre, gücü deliklerinden ve tarak dişleri arasından geçirilmesi işlemine “tahar” denir. Buna göre tahar işleminin ilk aşaması gücü taharı, ikinci aşaması ise tarak taharıdır.  

Havluda Gücü Taharı

Çift taraflı havlu dokumak için en az dört çerçeveye ihtiyaç vardır. Bu dört çerçeveden dokuma tarağına yakın olan ilk iki çerçeve hav çözgülerinin çerçevesidir. Çözgü levendine yakın olan diğer iki çerçeve ise zemin çözgülerin geçirildiği çerçevelerdir. İlk önce zemin çözgülerinin taharı yapılır. Zemin levendinin başlangıcındaki bir grup iplik havlunun kenarını oluşturması için ayrılır. Bunların sayısı havlu kenarının genişliğine göre değişir. Bu iplikler kenarın sağlam olması için gücülerden ikişer ikişer geçirilir. Varsa kenar çerçevelerinden; yoksa zemin çerçevelerinden bunlar sırayla geçirildikten sonra havlu taharına geçilir. Havlu taharı da kenardan sonra gelen ilk iplik 1. zemin çerçevesinin 1. gücüsünden geçirilir. 1. hav çerçevesinin 1. gücüsü boş bırakılır. 2. zemin çözgüsü 2. zemin çerçevesinin 1. gücüsünden geçirilir. 2. hav çerçevesinin birinci gücüsü de boş bırakılır. 3. zemin ipliği 1. zemin çerçevesinin 2. gücüsünden geçirilir. Tekrar 1. hav çerçevesinin 2. gücüsü boş bırakılır. 4. zemin ipliği 2. zemin çerçevesinin 2. gücüsünden geçirilir. 2.hav çerçevesinin 2. gücüsü de boş bırakılarak tahara devam edilir. Tahar bitirilirken havlunun diğer kenarı içinde kenar taharı yapılarak zemin çözgülerin tahar işlemi tamamlanır. Daha sonra hav çözgülerinin taharına geçilir. Hav çözgülerinin taharı; daha önce zemin çözgü taharı yaparken zemin çözgülerinin arasında boş bıraktığımız hav gücülerinden sırayla geçirilerek yapılır.  

Havluda Tarak Taharı

Çözgü tellerinin, dokuma tarağının diş boşluğundan geçirilmesi işlemidir. İstenilen kumaş enine ve sıklığa göre tespit edilen tarak diş boşluğundan, belirli bir sayıda çözgü ipliğinin geçirilmesi ile tarak taharı yapılır. Tarak taharı aracılığıyla çözgü sıklığı ayarlanır. Dokuma tarağının iki diş arasındaki boşluğa “diş boşluğu” denir. Çözgü ipliklerinin dokuma tarağından geçirilmesi işlemine “tarak taharı” denir. Havlu dokumada tarak taharı iki şekilde yapılır. Eğer gücü taharı yukarıda açıklandığı gibi 1 zemin 1 hav çözgü dizimine göre yapıldıysa tarağın her dişinden 1 zemin ve 1 hav olmak üzere iki iplik geçirilir. Gücü taharı 2 zemin 2 hav çözgü dizimine göre yapılmışsa tarağın bir dişinden 2 zemin, diğer dişinden 2 hav ipliği geçirilir.

Havlu Dokumada Armür Planı

Armür, ağızlık açılıp atkı atılabilmesi için her atkıda hangi çerçevelerin yukarıda, hangilerinin aşağıda olması gerektiğini gösteren plandır. Dokuma işleminin gerçekleştirilebilmesi için her atkı atımından önce hangi çerçevelerin hareket ettirileceğini gösteren bir plana ihtiyaç vardır. İşte bu plana “armür” veya “atkı planı” denir. Başka bir tanımla armür; dokuma esnasında gücü çerçevelerinin belli bir sıraya göre hareket etmesine ve çözgü ipliklerinin bir kısmının yukarıda, diğer bir kısmının aşağıda bırakılmasına yardımcı olmak suretiyle atkı ipliğinin geçirilmesine, dolayısıyla dokumanın oluşmasına katkıda bulunan şemadır.

Peşkir (Havlu) Dokumada Renk Raporu

Bir dokumanın yüzeyinde görünen çizgi, renk ve şekillerden oluşan bezemeye veya görüntüye “o dokumanın deseni” denir. Halının deseni, kilimin deseni, kumaşın deseni gibi… Mekikli dokumacılıkta atkıda ve çözgüde aynı renk; başka bir ifadeyle tek renk kullanıldığı zaman belirgin bir desen oluşmaz. Bu durumda sadece ipliklerin bağlanış şeklinden kaynaklanan iplik yönüne bağlı olarak kesişmeler deseni oluşturur. Çözgüde kullanılan rengin dışında atkıda ayrı bir renk kullanılması veya en az iki ayrı renk iplikli dokuma yapılması halinde belirgin bir desen elde edilir.

Dokumada renkli ipliklerle desenlendirmede seçilebilecek yöntemler şunlardır.  Tek renk çözgü ipliği ile farklı renkte atkı ipliği kullanılabilir. Çözgü ipliğinde tek renk, atkı ipliğinde birden fazla renk seçilebilir.  Atkı ipliğinde tek renk, çözgü ipliğinde birden fazla renk seçilebilir.  Hem çözgü hem de atkı ipliğinde birden fazla renk kullanılabilir.  Çözgü hazırlamada, hangi renk çözgüden kaç adet yan yana getirileceğini gösteren rapora “çözgü renk raporu (ÇRR)” denir. Aynı şekilde hangi renk atkıdan sırayla kaç adet atılacağını gösteren rapora da “atkı renk raporu (ARR)” denir. Renk raporlarında her harf bir rengi temsil eder. Renk raporu tablo ya da liste yöntemi ile gösterilir. Hav örgülü kumaşların desenlendirilmesinde kullanılan yöntemler aşağıdaki şekilde gruplanabilir.  Boya ve baskı yöntemleri ile desenlendirme,  nakış tekniği ile desenlendirme,  bordür yapılarak oluşturulan desenlendirme,  hav çözgülerinde renkli iplik kullanmak suretiyle yapılan desenlendirme.  Renkli hav çözgüleri ile desenlendirmede, hav ipliklerinin oluşturduğu ilmekler bir araya gelerek istenen görüntüyü meydana getirir. Kullanılan hav örgüleri 3 veya 4 atkı gruplu çift yüzlü örgüler olmalıdır.

Kaynak

http://www.megep.meb.gov.tr