Sepet Örme

Sepet örmede kullanılan bitkiler; 

Hayt: İlkbahar aylarında kesilir ve soyularak bitkisel örücülükte kullanılır.

Sorgun, Sorkun: Çelikleme yapılarak yetiştirilir. Bir yıl sonra ilk kesim yapılır. Ondan sonra her yıl sonbaharda kesim yapılır.

Ürünlerin ambalajlanmasında taşınmasında, çeşitli eşyaların korunmasında ve ev dekorasyonunda kullanılan sepetlerin pek çok çeşidi vardır. Hafif, dayanıklı, kolay temizlenebilir özellikleri yanında güzel görünümleri nedeniyle de sevilerek kullanılırlar. Amaca göre farklı büyüklüklerde saplı veya sapsız değişik biçimlerde örülen sepetlerin yapımında, sepetin kullanılacağı yere ve işlevine uygun bir hammadde seçmek önem taşır. Dalların cinsi, rengi, yarım veya bütün kullanılışı sepetin görünümünü ve taşıma gücünü etkiler. Şekilleri ne kadar farklı olursa olsun yapılışlarındaki ortak işlemleri dört aşamada inceleyebiliriz. Bunlar:  Taban Örme, Gövde Örme,  Ağız Kapatma ve Sap Örme.

Taban

Taban, sepetin yere değen aynı zamanda genişliğini belirleyen alt kısmıdır. Sepet tabanları ağırlığı taşıyan kısım olduğu için sağlam olmalıdır. Aynı zamanda sepetin gövde kısmının yuvarlak veya oval olması tabanın şekline bağlıdır. Taban; başlangıç örgüsü ve taban örgüsü olmak üzere iki kısımdan oluşur.

Taban Örgüsüne Başlama Şekilleri

Sepetin kullanılış amacı, şekli ve büyüklüğüne göre kullanılacak dallar ve sayıları dikkate alınarak yuvarlak mı oval mi başlanacağı saptanır. Başlamada kullanılan yöntemler; Yarılmış dallar arasından dal geçirerek, Dalları yatay ve dikey üst üste koyarak, Kafes şeklinde örerek başlama, Tahta taban üzerine başlama. Bundan başka dalları birbirinin arasından geçirerek kafes şeklinde başlama, tahta taban üzerine başlama, dalları cendere arasına sıkıştırarak taban yapmadan başlama gibi değişik tekniklerden de yararlanılır.

Yarılmış Dallar Arasından Dal Geçirerek Başlama

Sepetin tabanında kalın ve yarılmamış dallar kullanılırsa üst üste geldikleri zaman fazla yükseklik yaparlar. Bu sebeple enine konan dalların ortaları yarılarak diğer dallar arasından geçirilir. Yuvarlak Başlama ve Oval Başlama çeşidi vardır. Oval Başlama, yuvarlak başlamadan farklı farklı çalışılır. Genellikle dikey konulan dalların sayısı yataylardan daha fazladır. Dallar yarılmış dal arasından belli aralıklarla geçer ve araları sarılır.

Dalları Üst Üste Koyarak Başlama

Kafes Şeklinde Örerek Başlama

Dallar ikişer veya dörder gruplara ayrılır ve bunlar alt üst birbirlerinin arasından geçirilerek kafes şeklinde bir orta oluşturulur. Sonra örme işlemi başlar.

Tahta Taban Üzerine Başlama

Bazen tabanı örme yerine tahta bir tabandan yararlanılır. İstenilen biçimde (oval, yuvarlak, dikdörtgen vb.) bir kontrplak kesilir. Kenarlara tornada delikler açılır. Dikey çubuklar bu deliklerden geçirilir. Kenarlar istenilen yükseklikte örülerek şekillendirilir. Zarif bir bordürle bitirilir. Başlamada altta kalan uçlar değişik yöntemlerle temizlenir (Taban bordürü örme, çivileme iki taban arasında gizleme). Bu yöntemle yapılmış ekmek ve meyve sepetleri oldukça kullanışlıdır. Tabanın düz olması nedeniyle özellikle tepsi yapımında tercih edilen bir çalışma şeklidir.

Taban Örme Şekilleri

Taban örme şekilleri yuvarlak ve oval taban olmak üzere temel iki şekilde yapılır.

Yuvarlak Taban 

Yuvarlak Tabana Şekil Verme

Başlama tekniklerinden biri ile merkez oluşturduktan sonra tabana şekil vermek üzere grup halindeki çubuklar birbirinden ayrılarak araları örülmek üzere açılır. Çubukları ayırırken 90 derecelik açı ile merkezde kesişen yatay ve dikey çubuk gruplarının orta çubukları dikkate alınır. Bu orta çubuklardan hareket ederek çubuk sayısına göre çubuklar ya tek tek veya çift olarak eşit açılarla ayrılır.

Yuvarlak Taban Örme

Örmede kullanılacak çubuklar sepet iskeletini oluşturan dikey çubuklardan daha yumuşak olmalıdır. Örmek için seçilen çubuğun bir ucu diğerinden daha uzun olacak şekilde merkezdeki çubuk grubunun dibinden geçirilir. Taban tek dalla bir alt bir üst örülecekse dikey çubukların tek sayıda olmaları gerekir. Oysa başlarken kullanılan çubuklar merkezden açıldığında çift sayıdadır. Birinci sırada üstten örülen dikey çubuğun ikinci sırada alttan örülebilmesi için bu dikey çubuklara ya bir çubuk ilave etmek ya da çift uçlu çubukla örmek gerekir. Her iki şekil için de örmeye başladığınız çubuğun uzunca bırakılan diğer ucundan yararlanabilirsiniz. Dikey dalların simetrik görünüşünün bozulmaması isteniyorsa bir alt bir üst örme işlemi çift uçla yapılır. Uçların ikisi de aynı yönde (soldan sağa) kullanılır. Bu şekilde örmede bir turda iki sıra birden örülmüş olur. Tabanı çift çubukla örerken ikinci bir yöntem kullanılabilir. İki uç, dikey çubuklar arasında çaprazlanarak veya hafifçe bükülerek öndeki arkaya, arkadaki öne geçerek yer değiştirir. Bu tür örgüde görüntü diğerinden farklıdır.

Oval Taban 

Oval Tabana Şekil Verme

Başlarken orta kısım genellikle dikdörtgen şeklinde yapılır. Çubukların merkez etrafında dağılışı çapa göre simetrik şekilde olur. Çubukların sayısına göre tabanın görüntüsünde farklılık gösterir.

Oval Taban Örme

Yuvarlak taban örmedeki gibi sepet örme tekniklerinden biri seçilerek örülür. Örgüde simetriyi korumaya ve ovalliğin bozulmamasına özen gösterilir.

Tabana Dikey Çubuk İlave Etme

Tabanın örülüşünde çap büyüdükçe dikey çubukların arası genişler, örülen dallar uzun atlamalar yapar. O zaman aralara yeni çubuklar ilave etmek gerekir. Bu ilaveler gelişigüzel yapılamaz. Simetrik görünüm ve estetik açıdan özenle yerleştirilmelidir. İlave edilecek çubukların başlangıç yerlerinde fazla kalınlık yapmamaları ve örgü arasına kolaylıkla girmeleri için uçları sivri kesilerek inceltilir. Uçların kesilişi, çubuğun örgü içinde başka bir dala bitişik veya serbest olarak yer alma özelliğine göre değişik şekillerde yapılır

Tabanda dallar çift çift açılarak örülmüşse ilaveler aralardaki boşlukların ortasına çift çubuk koyarak veya çift çubukları açıp açıp araya tek çubuk ilave ederek yapılabilir. Tabanda dallar tek tek açılarak örülmüşse bir dikey çubuğun sağına ve soluna birer çubuk ilave edilerek çubuklar üçlenir. Sadece dekoratif bir görünüm için bir dikey çubuğun bir yanına iki çubuk konabilir. Fazla çubuk ilavesi gerekmiyorsa her dikey çubuğun aynı yönde olmak üzere bir tarafına tek çubuk ilave etmek de mümkündür

Gövde

Gövde Örme Teknikleri

Sepetlerin büyüklüğüne ve şekline göre taban hazırlandıktan sonra tabanın devamı olan dikey çubuklar sepetin kenar dikmeleri olarak yukarı doğru kaldırılır. Çubukların kaldırılışında tabanla oluşturdukları açı sepetin biçimine bağlıdır. Silindir biçimi ve derinliği fazla olan bir sepette çubuklar çok az bir kavisle yukarı doğru dik çıkar. Tabandan ağza doğru genişleyen sepetlerde kenar dikmeleri dışa doğru açılır.

Gövdeyi çalışırken önemli olan kenar dikmelerin dağılış ve dışa açılışlarında veya kavislenişlerinde simetriyi korumaları ve sepet biçiminin düzgün oluşunun sağlanmasıdır. Bunun için tahta, plastik bazen de mukavva kalıplardan faydalanılır. Sepetin ağız kısmı tabandan daha darsa parçalı kalıp, ağız tabandan daha genişse tek parça kalıplar kullanılır. Çok açık sepetlerde açıklığı kontrol edebilmek için pratik mukavva kalıplar yapılabilir. Yarıçap veya çap ölçüsünde çizilip kesilen bu kalıplar sepetin içinde değişik yönlere çevrilerek sepetin kavis veya açıklık durumunun her tarafta aynı olup olmadığı ölçülür. Özellikle seri üretimde kalıp büyük kolaylık sağlar. Ajurlu örgüler de kalıpla istenilen biçimlerde kolaylıkla şekillendirilir.

Sürekli bu iş üzerinde çalışan usta kişiler kalıpsız da çok düzgün biçimler oluşturabilirler. Kalıpsız çalışmalarda kenar dikme açıklıklarını sepetin her yanında kontrol altında tutabilmek için çalışma masasına yerleştirilen kalınca bir tahtadan da yararlanabilinir. Sepetin tabanı masaya yerleştirilip çevirerek çalışılırken kenar dikmeleri masadan yüksek olan tahta kenarına dayanmış olur. Örerken önemli olan bir konu da örülen çubukların kenar dikmeler arasından hep aynı derecede çekilmeleridir. Üç-dört defa ördükten sonra bizle çekerek çubuklar yerleştirilmelidir. Rahat çalışabilmek için sepetin tabanı vidalı mandallarla ön tezgâhın döner tablasına tutturulur. Tutturma merkeze biz batırarak da yapılabilir. Sonra tezgâh oturma ve örme durumuna göre ayarlanır. Sepetin kenarları dışa doğru açıksa eller rahat çalışacağından örgü sepetin içinden yapılır. Döner tablanın eğimi örene doğrudur. Sepet kapalı ve küçükse örgü dıştan yapılır. Döner tablanın eğimi de dışa doğrudur. Örme ister dıştan ister içten yapılsın örme işlemi her ikisinde de soldan sağa doğru yapılır. Sol elin baş, işaret ve orta parmağı dikey çubukları tutar. Sağ elin baş, işaret ve orta parmağı da ören çubukları geçirir. Sepet iskeletini oluşturan dikey dalların araları değişik tekniklerde örülür. Örme işleminde kullanılan dal sayısı örme tekniğini ve bunun sonucu olarak örgü görünümünü etkiler.

Tekleme

En kolay örme tekniğidir. Örme işleminde genellikle tek dal kullanılır. İki ve üç dalı yan yana paralel kullanarak tek dalmış gibi örmek de mümkündür. Örülen dal kenar dikmelerin birinin altından diğerinin üstünden geçirilir. Böylece bir alt, bir üst örülerek sıra tamamlanır. İkinci sırada, bir önceki sırada üstten örülenlerin altından, alttan örülenlerin üstünden geçirilir.

Teklemede Dal Ekleme

Örgüde kısalan dalların yerine yenileri eklenirken uçların dikey gövde çubuklarının üstüne rastlayacak şekilde bırakılmasına dikkat edilmelidir (destek bulmaları, aradan çıkmamaları için). Ekler aynı yerlere getirilmemelidir. Eklenecek her dal biten ucun 1-2 çubuk gerisinden başlatılmalıdır.

İkileme örmek için iki dal kullanılır. Bu işlemle dikey çubuk hem önden hem arkadan örülmüş olur.

İkilemede Dal Ekleme

Biten dalların uçları örgünün bir tarafında bırakılır. Yeni dal uçları örgünün diğer tarafından ve birer dikey çubuk gerisinden başlar

Üçleme

Eşit kalınlıkta üç çubukla örülür. En çok kullanılan bir örme tekniğidir. Sağlam ve güzel bir doku oluşturur. Gövdeye başlarken ve gövdeyi bitirirken birkaç sıra üçleme örmek sepete hem dayanıklılık hem güzel bir görünüm kazandırır.

Zincir Örgüler

İkileme ve üçlemenin değişik şekillerde uygulanışıdır.

Her Araya Çubuk Takarak Örme

Çabuk ürediği için çok kullanılan bir yöntemdir. Düzgün ve gösterişli bir doku oluşturur. Gövdedeki dikey çubukların her aralığına bir dal takılır. Bunlar sırayla sağa ve yukarıya doğru çapraz olarak bir alt bir üst örülür. Takılan bir dal 5–6 kez alt üst geçirildikten sonra onun ilk takıldığı aralığın solundaki aralığa yeni bir dal takılarak işlemler tekrarlanır. Sepetlerin örülüşü sırasında tek bir örgü tekniği seçilebilir. Bazen değişik teknikler karışık uygulanabilir. Seçilen bir örme yöntemiyle birkaç sıra örülen sepete, başka bir örgü yöntemi ile yapılan birkaç sıra, doku monotonluğunu bozar, sepete değişik bir hava kazandırır. Dikey çubukları şekillendirerek örgü sıraları arasına ajurlar yapmak da mümkündür. Sık dokular arasında kalan bu seyrek ajurlu örgülere “boşluklu örgüler” denir.

Fantezi Örgüler

Yarılmış ve incelmiş şeritlerin, kamışların değişik şekillerde sistemli olarak birbirlerinin aralarından alt üst geçişleriyle çok değişik fantezi örgüler oluşur. Bunların bir kısmı sık dokulu bir kısmı deliklidir.

Ajur Örgü 1

Özü alınmış ve inceltilmiş şeritlerle örülen bu ajur örgü düz levhalar hâlinde örülüp sonradan şekillendirilebileceği gibi kalıplar üzerinde biçimlendirilerek de çalışır. Verev tutulan şeritler birbirlerinin üzerinden çaprazlanarak aksi yönlere geçerler. Sonra belirli bir ara bırakılarak yatay olarak bir alt bir üst örülürler. Dokunun düzgün olması için üstten geçen çubuklar hep aynı yönde olmalıdır

Hezaren Örgü (Ajur Örgü 2)

Örülüşü birinci ajur örgüye göre daha karmaşıktır, daha çok zaman alır fakat daha dayanıklı ve daha güzeldir. Ülkemizde “hezaren” ismiyle tanınan, topraktan çıktığı yerden en uç noktalara kadar aynı genişlikte ve düzgün olarak uzayıp giden sürüngen ve tropikal bir bitkinin çeşitli işlemlerden geçmesi sonucu elde edilmiş ince şeritler ile örüldüğünden aynı isimle tanınır. Hezaren örgü; hammaddesinin sağlamlığı, örgünün dekoratifliği nedeniyle mobilyacılıkta çok kullanılır ve abajur, paravana, gazetelik gibi ev aksesuarları, dekoratif tabak, tepsi ve çanta yapımında kullanılır. Örgü çok zor ve karışık gibi görünürse de tekniği kavranınca zevkle örülür.

Ağız Kapatma

Ağız Kapatma Teknikleri (Bordürler)

Sepeti bitirirken gövdenin uzantısı olan dikey çubukların uçlarını temizlemek, sökülmeleri önlemek, sepete sağlamlık ve netlik kazandırmak için yapılan kenar kapatma çalışmaları sepet örücülüğünde önemli bir konudur. Değişik kapatma yöntemleri ile sepetin kenarında oluşan örgü sırasına “bordür” denir. Sepet örücülüğünde bordürleri genel olarak ikiye ayırabiliriz:  Ağız bordürleri, Taban bordürleri. 

Ağız bordürlerinin asıl amacı kenarları göze hoş görünecek şekilde temizlemektir. Taban bordürleri sepetin tabanının yere dengeli oturmasını sağlamak ve tabandan gelen çubukların gövdeye döndüğü kısımda zarif, net bir hat oluşturmak amacıyla yapılır. Bordürlerin esas önemi, sepetin monoton dokusuna bir hareket kazandırmaları ve ilgi merkezleri oluşturmalarıdır. Çok değişik şekillerde çalışılan bordürlerle sepetler daha sevimli ve daha güzel olur. En çok kullanılanlar ağız kapatmak amacıyla yapılanlardır. Ağız kapatmada genellikle gövdeden çıkan çubuk uçlarından yararlanılır. Bordürün türüne göre ilave çubuklar da kullanılabilir. Basit kapatmalarda dikey çubuk uçlarının uzun olması gerekmez. Fantezi bordürlerde çubuklar yeterince uzun olmalıdır. Kapatma işlemleri sırasında örgü arasına itilerek gizlenecek çubuk uçları sivri kesilerek inceltilirse girişi kolaylaşır ve örgü arasında fazla kalınlık yapmaz. Bazen çubuklar kırılmış veya çok kısa kalmış olabilir. O zaman çubuk ilave etmek gerekir. Ek durumuna göre çubukların bir ucu veya iki ucu sivriltilerek kısa uca ek yapılır.

Basit Ağız Kapatma

“Fistolu bordür” de denir. Dikey çubuğun yay şeklinde bükülerek kendisinden sonra gelen ilk veya daha sonraki çubuklardan birinin dibine itilerek gizlenmesi esasına dayanır. Ağız kapatmada en kolay yöntemdir. Son örgü sırasını sınır çizgisi gibi kabul edersek, çubukların hemen bu çizgi üzerinden bükülerek geri dönmeleri veya çizgi üzerinden değişik yükseklikte kavislenmeleri, kenar görüntülerini etkiler. Yöntem aynı olsa bile çubuk özelliklerine göre, çubuğu örgü içine doğru bükme farklı şekillerde yapılırsa kenar görüntüsü yine değişir. Böylece farklı görüntüler oluşur.

Tekli Kapatma

Bir Çubuk Atlayarak Kapatma

İki Çubuk Atlayarak Kapatma

Çift Çubukla Kapatma

Örgülü Ağız Kapatma

Kenara Yükseklik Kazandıran Örgülü Ağız Kapatmalar

Tek Çubukla Yüksek Kapatma

Çift Çubukla Örgülü Bordür

Üç Çubukla Örgülü Bordür

Kenar Yatay Olan ve Dış kenar Üstüne Dönen Örgülü Bordürler

Dış Kenara Dönen Örgülü Bordürler

Verev Atkılı Bordür

Saç Örgülü Bordür

Bağlanmış Bordürler ve Kasnaklı Kapatma

Sap Yapma

Sepetlerin elle kolayca kaldırılabilmesi, taşınabilmesi için sap veya kulplar yapılır. Saplar genellikle sepetlerin bir kenarını karşı kenara bağlayacak ve kola rahatça girip çıkabilecek büyüklükte çalışılır. Modele göre tek veya çift yapılabilir. Kulplar, saplar kadar uzun olmayan, el girebilecek büyüklükte, halka şeklinde veya yarım halka şeklinde küçük tutma yerleridir. Karşılıklı kenarlara çalışılır. Sepet kapağında kullanılacaksa tek yapılır.

Çok değişik sap şekilleri vardır. Sapın çalışılmasında önemli iki faktörden biri sapın taşıma gücünün ne olacağı, ikincisi ise sepetin tipine ve kalınlığına uyum sağlamasıdır. Yük taşımak için yapılmış bir sepet için kalın ve güçlü bir sap gerekir. Küçük, ince dokuda dekoratif bir sepet için ince ve zarif bir sap düşünülmelidir. Saplar genellikle iki şekilde yapılır:  Gövde örülürken sap için saptanan yerlere sepet ağırlığını taşıyabilecek güçte veya sayıda çubuk ilave edilir. Sap sepet üzerinde sarılarak veya örülerek bitirilir.  Saplar gövde dışında hazırlandıktan sonra sepete ilave edilir.

Sap Çubuklarının Gövdeye Yerleştirilmesi

Sepetin tipi, taşıma gücü, büyüklüğü ve doku kalınlığı dikkate alınarak ana çubukların ne zaman ve ne şekilde konulacağı saptanır. Ağırlık taşıyacak güçlü bir sap çalışılacaksa sapın ortasına gelecek şekilde güçlü bir çubuk gövde dibinden yerleştirilir. Sepetin kullanım amacına göre gövdenin yarısında veya daha yukarı kısımlarda ana çubuğu yerleştirmek mümkündür. Böylece örgü içinde sıkışmış ve taşıma gücü artmış olur. Tek güçlü bir çubuk yerine yan yana 2-3 çubuk kullanılabileceği gibi aralıkla iki veya üç yere birer çubuk yerleştirmek de mümkündür.

Saplar dekoratif şekilde örülecekse yan yana demet şeklinde ince çubuklar gövde içine yerleştirilir. Taşıma gücü önemli değil ise saplar sonradan da gövdeye ilave edilebilir.

Sap Ana Çubuklarının Gövdeye Bağlanışı

Sapın gövdeyle birleştiği yerde ana çubuklar gövdeye bağlanır. Bağlama sapa sağlamlık kazandırırken sap dibini de süsler. Değişik bağlama şekilleri vardır. En çok kullanılan ve en kolay olan çapraz bağlamalardır. Taşıma gücü fazla olan ve kalın yapılı sepetlerde sapın dibi grup hâlindeki dallarla sarılarak da bağlanabilir.

Sapların Sarılarak veya Örülerek Bağlanması

Sepetin tipine göre veya tasarlanan görüntüye göre sap üzerleri değişik şekillerde sarılır, örülür veya birbirleri üzerine bükülerek şekillendirilir. Ana çubuğun üzeri helezon şeklinde yan yana sıkıca sarılabilir. Kasnaklı bordürler bölümünde anlatılan çubuk sarma tekniği de çok kullanılan bir yöntemdir. Sepetin tipine göre değişik kalınlıktaki çubuklar ikili veya dörtlü birbirleri üzerine bükülerek sapı oluştururlar. Bu tür saplar için ana taşıyıcı çubuğa gerek yoktur. Fantezi sepetlere daha sanatlı ve zarif saplar çalışılır. Ya doğrudan örerek veya sardıktan sonra örerek süslenen bu şık saplar sepetin değerini artırır.

Kulp Çalışma Teknikleri

Kulplar ya halka şeklinde ya da yay şeklinde çalışılır. Yay şeklinde çalışılanların yapım teknikleri sepet saplarındaki gibidir. Saplardan farkı başlama ve bitiş uçları sepetin aynı kenarındadır. Sepet sapından daha kısa çalışılmıştır. Taşıyıcı ana sap uçları gövde içinden çıkmaktadır. Sap diplerinde çapraz bağlama yapılmıştır. Halka şeklinde olan kulpların yapımında önce rahat tutulabilecek büyüklükte halkalar hazırlanır. Kolay kopmayacak kalınlıkta olmaları için birkaç dal birbiriyle sarılarak veya dallar birbiri arasından geçirilip örülerek çalışılır. Sepetin karşılıklı kenarları için iki halka hazır olunca bunların sepete tutturulmaları için uçları sepet içinden çıkan çubuklar, halka kulplar arasından geçirildikten sonra bükülerek veya örülerek sağlamlaştırılır. Kalan uçlar gövde içine itilir. Böylece halkalar gövdenin yan taraflarına tutturulmuş olur.

Kaynak

http://www.megep.meb.gov.tr