Tülü Dokuma

El veya ıstar tezgâhlarında dokunan, yünün ve tiftiğin genellikle doğal renklerinin kullanıldığı, çözgü ve atkı iplikleri yün, ilme ipliği çoğunlukla tiftik olan, her ilme sırasından sonra 3 ile 30 sıra arasında atkı atılan, hav yüksekliği uzun, yumuşak, kaba dokulu halıya “tülü” denir. Anadolu’nun birçok yöresinde dokunan halılar, değişik tipleri, desenleri ve kullanım alanları ile Türk halı sanatının ne kadar zengin olduğunu göstermektedir. Herhangi bir ticari kaygı taşımayan, pazara çıkmayan bu halılar; dokuma teknikleri, renkleri, yalın ve çağdaş desenleri ile son derece ilginç ve farklı bir halı türüdür.

Anadolu halkı yarı göçebe bir yaşam sürdürmesi nedeniyle gündelik yaşamlarında kullanmak amacıyla tülü halılarını dokurlar. Bu halıları “kuşurgu” adını verdikleri sandık odalarında saklayıp gerektiğinde buradan alıp kullanmaktadırlar. Çoğu zaman yaygı olarak kullanılan tülü dokuma, kış aylarında soğuktan korunmak amacıyla kapı boşluklarına asılır. Bunun dışında, üzerine yatmak için yatak, örtünmek için yorgan olarak kullanılır. Küçük ebatlı tülü halıları seccade ve minder olarak kullanılmaktadır. Yaz aylarında yaylaya çıkan yöre halkı, toplandığı zaman çok yer tutmaması ve hafif olması nedeniyle, tülü halılarını beraberinde götürmeyi tercih ederler. Ayrıca süt, yağ, kıyma gibi çeşitli yiyeceklerini çömlek ya da kazanlara koyup üzerlerini tülü halılarıyla örterek sıcaktan korumakta ve bu işleme de “basırık” adını vermektedirler. Özellikle son yıllarda kendi çevresinin dışına çıkan tülü dokuma (halıları) teknik özellikleri bakımından halı sanatı içinde özgün bir gruptur.

Tülü Dokuma Çeşitleri

Düğümlü Tülü (İlmeli tülü)

İplikle dokunan, saçak ve ilmelik ipliklerinin uçlarının kesilmeyip uzun bırakıldığı dokumadır. Çözgüsü halı gibi hazırlanmış olup ilmeleri Türk Gördes düğümü ile atılır. Düğümlü tülünün (ilmeli) ilmeleri (havları) halıya göre uzundur ve makasla kırkım yapılmaz. İlmeler arasında dört beş (en az) argaç geçirilerek dokunurlar. Yumuşak olması en büyük özelliğidir. Bazen de yumuşaklığı vermek için yüne biraz tiftik (filik) ilavesi yapılır. Tülü dokumada genellikle doğal renkler kullanılır. Örnek verecek olursak devetüyü, sarı; gök ve kahverengi keçi filikleri, mor koyun yünü ile doğal renkteki yünlerin karışımından doğan yan renkler özellikle seçilerek kullanılır

Yamçı Tülü 

Düğümlü tülüde taraktan geçirmeden, bükülmeden tiftik kullanılmışsa bu tülüye “yamçı tülü” denilmektedir. Tiftikler Türk Gördes düğümü atılarak dokunurlar. Tiftiklerin uçları kesilmez, kendi boyunda kalır. Yamçı tülüler genellikle 70.80 x 130.140 cm arasında olur.

Çeki Tülü

Çözgüler arasından geçirilen atkı ipliği bir tığ yardımıyla çekilerek oluşturulmaktadır. Çeki tülü genelde 70 x 80 ve 100 x 120 ebatlarında olur.

Tülü Dokumada Kullanılan Teknikler

Türk (Gördes) Düğümü 

Bu düğüm şeklinde, ilme ipliği, bir çözgü çiftinin (ön ve arka telinin) etrafından dolanarak, uçları arkadan öne doğru alttan çıkarılarak atılır. Sağ el ile tutulan çözgü çitinden, sol eldeki ilme ipliği önce arka telin sonra ön teline etrafından dolandırılır. “Hereke”, “çift”, “kapalı”, “Gördes” gibi adlarla anılır. Oldukça sağlam bir düğüm tekniğidir. Zamanla hav yüksekliği yok olsa bile, çözgü çiftinin etrafından dolandığı için desenin kaybolması mümkün değildir. İlme uçları aynı aralıktan çıktığı için geometrik motifli desenlerde görüntü bakımından daha iyi sonuç vermektedir. Ancak bitkisel motifli desenlerde uygulandığı zaman da görüntü bakımından bir olumsuzluğun olmadığına Hereke halıları örnek gösterilebilir.  

Atkı Atma

Ön ve arka çözgüler arasındaki ağızlıktan her ilme sırasından sonra geçirilen ipliğe “atkı ipliği” denir. Bazı yörelerde “argaç”, “direzi” gibi adlarla da anılır. Çözgülerin durumuna göre oluşan ağızlıktan, geçiş şekli dikkate alındığında iki tür atkı vardır. Kapalı (Türk) düğümle dokunan halılarda önce süzme, sonra basma atkı atılır. Açık düğümle dokunan halılarda ise önce basma sonra süzme atkı atılır.

Basma Atkı  

Vargel yukarıya kaldırılarak, öndeki çözgülerin arkaya geçmesi suretiyle oluşan çapraz ağızlıktan, biraz bolluk verilerek geçirilen atkıdır.  

Süzme Atkı

Her düğüm sırasından sonra vargel aşağıdayken çözgülerde çaprazlık oluşturulmadan geçirilen atkıdır.

Tülü Dokuma İşlem Basamakları

Düğümler yine halıdaki gibi iki arış (çözgü) üzerine bağlanır.  Halı dokumada kesilen ilmeler, tülü dokumada kesilmez, saçaklar serbest bırakılır. Düğüm sırası tamamlanınca, üzerinden argaç (atkı ipliği) geçirerek kirkitlenir. Düz dokumaya devam edilir. Düz dokumanın genişliği kullanılan saçak yünlerinin uzunluğuna bağlı olarak 5–7 cm olabilir. Düz dokumadan sonra, yine bir sıra saçak yünlerinden ilme atılır. Desen bitene kadar dokumaya devam edilir

Temizleme işlemi

Bitirme İşlemi

Atkı

Türk düğümü ile hazırladığımız tülü dokumayı bitirirken, önce süzme sonra basma atkı atılır. Toprakçalığa (kilim örgüsüne) hazır hale getirilir.

Toprakçalık (Kilim)

Tülü dokumanın dağılmaması için bitiminde çiti örgüsünden önce yapılan bez ayağı şeklindeki dokumadır. Halı ebadına ve kaliteye göre genişliği ayarlanır.

Çiti

Halının bitim ucunda eni yönünde, saçakların dibindeki kilim örgüsünün ve dolayısıyla halının sökülmemesi için her çift teline çiti örgüsünü uygulayınız.

Temizleme İşlemi

Dolapta Silkeleme 

Tamamlanan tülü dokuma tezgâhtan çıkartılır. Saçakları bağlanır. “Doğal” adı verilen silindir şeklindeki metal bir kafese yerleştirilir. Dolabın kendi ekseni etrafında dönmesi sağlanır. Böylece toz ve kırpıkların bir kısmı uzaklaştırılmış olur.

Pürmüzle Arka Yüzey Temizliği 

Dolapta silkelenen dokuma (tülü), havlı yüzeyi zemine gelecek şekilde yere serilir.  Pürmüz lambası ile arka yüzeydeki kıllar, tüyler, atkı fışkırıkları yakılarak yok edilir.

Süpürme

Dolapta silkelenmiş, pürmüz lambası ile kıllar, tüyler, atkı fışkıları yakılan tülü dokumanın ters tarafı ağaç (çalı) süpürgesiyle süpürülür.

Yıkama

Bazı halılar dokunduktan sonra satış değerini artırmak için yıkanır. Yıkama, halıyı kirlerinden temizlediği gibi genel bir parlaklık da kazandırır.

Kimyasal Yıkama

Kimyasal yıkamada kullanılan kimyasal maddeler ve ölçüleri şu şekildedir:  100 litre suya 5 kg kireç kaymağı (2–2.5 bome), 100 litre suya 500 gr sudkostik yani sodyum hidroksit (1.5–2 bome), 100 litre suya 250 ml sülfürik asik (0,5–1 bome), 100 litre suya 500 ml asetik asit yani sirke ve deterjan kullanılır. Bütün bunlar karıştırılarak yıkama yapılır. Bu yıkama sonunda kullanılan maddelerden dolayı yün ve boya zarar görebilir. Ancak bu yıkama dokumayı (halı, tülü) olduğundan yaşlı (eski) göstermesi, kötü ve mat renkleri parlak göstermesi gibi sebeplerden dolayı üreticiler tarafından tercih edilmektedir

Tülü dokumasını yıkarken dikkat edilecek noktalardan biri de kimyasal renklendirilmiş yünlerle yapılan dokumalarda mutlaka kimyasal yıkama yapılmalıdır. Kimyasallar yapmaz isek boyaların dağılma riski çok yüksektir. Ayrıca farklı tonlar elde etmek için doğal otlarla da yıkama yapılabilir.  Ceviz kabuğu, kerte, menengiç yaprağı, kayın ağacı yaprağı, muhabbet, çöğen otu karıştırılır.  Hep birlikte iki saat kaynatılır. Daha sonra kaynamış karışımdan süzerek elde edilen su, fırça yardımıyla havlı yüzeye dağıtılır.  15–20 dakika bekletilir. Güneşe çıkarılır ve istenilen görüntü elde edilinceye kadar bekletilir. Bu işlemler ilkbaharda yapılırsa yağmurun etkisiyle daha parlak ve güzel bir görünümü elde edilir.

Normal Yıkama

Tülü halılar ters çevrilerek havlı yüzeyleri üste getirilir. Bol su ile ıslatılarak, çeşitli özel yıkama maddeleri ilave edilir. Bu maddeler taraklı ve düz gelberi ile havlı yüzeye iyice yedirilerek köpürtülür. Daha sonra bu deterjan köpükleri bol su ile yıkanır. Bu işlem halının suyu berraklaşana kadar birkaç kez tekrarlanabilir.

Kurutma İşleminde Dikkat Edilecek Noktalar 

Yıkama işlemi tamamlanan tülü dokumanın havlı yüzeyi içe gelecek şekilde rulo yapılır.  3–4 saat zemine dik bir şekilde bekletilir. Açılan tülü dokumanın üzerinde kalan suyu gelberi yardımıyla sıyrılır. Tekrar rulo yapılan tülü dokuma 24 saat sarılı olarak gölgede bekletilir. Daha sonra düz bir zemine serilerek kurutmaya bırakılır. Tülü dokumanın kurutma işlemini yaparken serilen zeminin düzgün olması çok önemlidir. (Eğri bir yere asılarak kurutulan tül dokumanın kenarları düzgün olmaz).  Bazı halı fabrikalarında ve atölyelerinde bulunan kurutma odalarında da kurutma işlemi yapılabilir.

Çözgü hazırlama

Sarma Tezgâh

Çözgü ve dokunan halı üst ve altı leventlere sarıldığından bu tezgâhlara “sarma tezgâh” denilmektedir. Sarma tezgâhın ilk halini ise “ıstar” adıyla anılan tezgâhlar oluşturur. Günümüzde kullandığımız sarma tezgâhların metal ve ahşap malzemeden imal edilmiş olanları vardır. Metal tip tezgâhlarda germe makinesi yerine leventlere yani demirlere sabitlenmiş dişliler kullanılır. Gücü ağacı yerine ise gücü demiri kullanılır. Gücü demirinin uçları ile yan demirlere sabitlenen vida sisteminin ileri geri hareketini sağlamak suretiyle çalışır. Ahşap sarma tezgâhın parçaları aşağıda sıralanmıştır:   

İki adet levend, iki adet yan tahta, bir adet gücü ağacı, bir adet varangelen (vargel), iki adet gücü altı karşılık takozu, bir adet gerdirme (germe) makinesi, halkalı eğri – doğru demirler, köstek (kal) demiri, bir adet köstek çemberi, iki adet yuvarlak çubuk demiri, bir adet tabla, bir adet payanda.

Sarma Tezgâh Kurarken Dikkat Edilecek Noktalar  

Tezgâh tablası, tezgâhın kurulacağı yere göre ayarlanır. Yan tahtalar tezgâh tablasındaki yuvalarına takılır. (Tezgâh tablasına monte edilmeyecekse ya da tabla yok ise, yan tahtalara uzun sırıklara duvarların arasına sabitlenir). İlk önce alt, daha sonra üst levend yan tahtalarındaki yuvalarına takılır.   Tezgâh başlığı yan tahtalara sabitlenir. Payandalar çakılır. Sağ üstten sol alta, sol üstten sağ alta birer çivi çakılır ve iplik çekilir. Böylece tezgâhın düzgünlüğü kontrol edilir. Bu işlem metre ile ölçülerek de yapılabilir.

Çözgünün Tanımı

Halı tezgâhının alt ve üst levendleri arasında halı boyunca birbirine paralel olarak aynı gerginlikte gerilmiş, çapraza alınmış ipliklerdir. Başka bir tanımla çözgü, dokuma boyunca giden ve dokumadan önce tezgâha gerilerek hazırlanan, dikey iplerdir. “Arış”, “eriş” veya “direzi” de denir.

Çözgü Hesaplama

Germe tezgâh için çözgü boyunu hesaplamadan önce aşağı ve yukarı ve hareketli olan (genellikle alt) levend, yan tahtalarındaki yuvanın orta noktasına getirilir. Çözgü boyu için alt ve üst levend arasındaki mesafe ölçülür ve iki ile çarpılır. Üst levend ile gücü ağacının arasındaki bölüm 20 cm olarak ölçülür. Bu bölüm çözgü payı olarak dokuma yapılmayacak olan alandır. Levendler arası uzunluğun iki ile çarpılmasıyla bulunan çözgü boyundan çözgü payı ve her iki uçtaki saçak uzunluğu çıkarılır. Kalan mesafe ise o tezgâhta dokunabilecek en uzun halının boyudur. Sarma tezgâhın çözgü payı da yine aynı şekilde üst levend ile gücü ağacının 20 cm altında kalan mesafenin metre yardımıyla ölçülmesiyle bulunur. Sarma tezgâhta çözgü, dokumanın üst ve alt levendlerine sarıldığı için istenilen uzunlukta halı dokuma serbestliği vardır. Birden fazla halı üst üste dokunsa bile, çözgü payı bir kere hesaplanır. Ülkemizde üretilen halılarda genellikle saçak payı olarak 10 cm’lik bir çözgü bırakılır. Çözgü boyunu hesaplamak için şu formül kullanılır. Çözgü Boyu = Başlangıç saçak yapı; halı boyu + bitiş saçak yapı + çözgü payı.

Son ve Baş Ayar Hesaplamaları

Tezgâhlarda halı dokunurken, atkı dönüşlerinde ve kenar örgülerinin yapılması sırasında kenarlarda kalan çözgülerde içe doğru bir daralma olabilir. Bu daralmaları önlemek için çözgü genişliği, levendler üzerinde, uzunluğundan biraz fazla açılır. Bu açılmanın standardı şu şekildedir:  Üst levend için her 100 cm’de 104 cm. Alt levend için her 100 cm’de 101 cm’dir. Bu oranlar istenilen halının enine uygulanarak daralma payları yani son ve baş ayar hesaplamaları yapılır. Sarma tezgâh için çözgüler demir çubukta iken, germe tezgâh için ise levendler üzerinde hesaplama yapılır.

Sarma Tezgâh İçin Aparatta Çözgü Hazırlama

“Çözgü aparatı”, çözgü denilen ve ipliklerin levendler arasında yan yana dizilmesinden oluşan iskeleti yapabilmek için kullanılan âlete denir. Çözgü aparatı sadece sarma tezgâhta halı dokuyabilmek için çözgü hazırlamada kullanılır. Zemine paralel, oldukça uzun köşebent şekildeki bir metale, biri sabit diğeri seyyar iki adet yuvarlak çubuğun dik olarak (90º) sabitlenmesinden oluşur Sarma tezgâh için aparatta çözgü şu şekilde hazırlanır: Dokunacak halının uzunluğu ile saçak ve çözgü uzunluğu hesaplanır. Aparat bu uzunluğa göre hazırlanır. Çözgü aparatın paralelliği kontrol edilir. Sabit olan çubuğa çözgü ipi bağlanır. İki çubuk arasında, hep aynı istikamette “8” yapacak şekilde çapraz olarak istenilen tel sayısı kadar çözgü çözülür. Çözgülerin aynı gerginlikte olmasına dikkat edilir. Başlangıçta ve bitişte 3–4 çözgü teli diğerlerine göre gergin çözülür. Çözgü ipliği bitişte yine sabit demir çubukta sonuçlandırılır. Çözgünün her iki tarafına zincir çiti örülür. Çözgünün ortasında oluşan çaprazlığın her iki tarafına kalın bir iplik takılarak, düğüm atılır. Böylece oluşan çaprazlığın tezgâha aktarılması sağlanmış olur.

Çözgünün Tezgâha Aktarılması

Çözgü aparatında hazırlanan çözgüler sarma tezgâha şu şekilde aktarılır: Aparattan çıkarılan çözgüler demir çubuklara aktarılır. Son ve baş ayar hesaplamaları yapılır. Çözgü tellerinin birbirine karışmamasına özen gösterilerek, öncelikle üst levende gelecek olan demir çubuk, üst levenddeki yuvasına sabitlenir.   Karışık teller el yardımıyla düzeltilerek çözgü alt levendlere sarılır. Daha sonra tekrar çözgüler üst levendlere doğru sarılır ve varangelen takılır. Gerdirme makinesi takılır ve çözgüler gergin halde iken 10–15 çözgü sırayla el ile öne doğru çekilerek gerginlikleri eşit hale getirilir. Gerdirme makinesi sökülür, çözgüler, yeniden alt levende takılır. Daha sonra gerdirme makinesi tekrar takılır.

Gücü Örgüsü

Ön ve arka tellerin birbirinden düz ya da çapraz şekilde ayrılması için çözgü iplikleri üzerine yapılan örgüye “gücü örgüsü” denir. İki farklı teknikte uygulanır.

1.Teknik

Gücü ağacı kullanılmadan çubuk şeklindeki tahtalar 15–20 adet çözgünün bağlanmasıyla oluşturulan gücüde, bu tahtaların öne doğru çekilmesiyle çözgülerin yer değiştirmesi esasına dayanır. Halıcılıkta pek tercih edilmeyen bu sistem “çekme gücü” olarak adlandırılır.   Gücü ağacı vasıtası ile yapılan gücü örgüsü en sağlıklı gücü tekniğidir. Öncelikle varangelen ön ve arka çözgülerin arasındaki ağızlıktan geçirilerek üste, levende doğru kaydırılır. İşlem bitinceye kadar devam eder. Daha sonra gücü kalıbı çıkarılır.

2.Teknik

İkinci uygulama faaliyetinde yapım aşamaları anlatılmıştır.

Ağızlık İpliğinin Görevi

Çitinin, kilim örgüsünün ve ilmelerin sökülmemesi, halının eğri başlanmaması için yapılır.  Varangelen yukarı kaldırılarak aşağıdaki çözgülerin çaprazlığı sağlanır. Oluşan çapraz ağızlıktan, tezgâhın eni uzunluğunda çözgü ipi geçilir. Uçları gergin bir şekilde yan tahtalara bağlanır. İkinci kez aynı işlem vargel aşağıdayken ve üçüncü kez vargel yukarıdayken tekrarlanır. Halının kalitesi itibarıyla ağızlık ipliği 3 veya 5 kez atılır.

Zincir Çiti

Çiti örgüsü el dokusu halılarda düğümleme işlemine başlamadan önce çözgü ipliklerini, düzgün bir şekilde tutmak ve atılacak düğümlere sağlam bir zemin hazırlamak amacıyla yapılır. Çiti örgüsü son derece basit zincir örgüsüdür. Dokumalarda kördüğüm çiti, sarma çiti gibi teknikler de olmakla birlikte kolay ve sağlamlığı nedeniyle en yaygın olarak zincir çiti kullanılmaktadır. Çiti örgüsü yapmak için önce çözgü ipliğinden küçük bir yumak hazırlanır. Yumağın ucu sağ taraftaki bir çift çözgü teline bağlanır. Daha sonra yine bir çift çözgü teli alınır. Yumak bu çift çözgü telinin arkasından dolaştırılarak ön tarafa diğer elle oluşturulan halkanın arasından geçirilir ve oluşan örgü tam saçak çizgisi üzerinde sıkıştırılır. Bu şekilde çözgü iplikleri çift çift alınarak aynı teknik ile bir sıra çiti örgüsü tamamlanır. Bütün çözgüler örülerek karşı tarafa gelindiğinde aynı teknik ile ikinci sıra çiti örgüsü yapılır. Örgü bittiğinde ip çözgü teline sıkıca bağlanarak kesilir

Kilim Örgüsü 

Dokunacak halının çözülmemesi (dağılmaması) için başlangıçta çiti örgüsünden sonra, bitimde ise çiti örgüsünden önce yapılan bez ayağı şeklindeki örgüye denir. Genişlikleri halı ebadına ve kaliteye göre değişir. “Toprakçılık”, “topraklık”, “yaz” “su” gibi adlarla anılır.

Kenar Örgüsü

Dokumanın sağlam olması için, halı uzunluğu kadar iki yan kenarlarda kilim örgüsünün devamı şeklinde, ilme atılmadan yanlardaki iki ya da üç çözgü çiftine uygulanan dokumadır. Bez ayağı tekniği ile çözgü çiftlerine sarılan kenar örgüsü ipi ilmeler arasındaki atkı ipine dolanarak bir sonraki sıranın kenar örgüsü için hazır hale getirilir. 

Kaynak

http://megep.meb.gov.tr